Knjige: Nemačka i Nemci

Veličina i zlo

Od samog početka ogorčeni protivnik Hitlerove vladavine "organizovanog prostaštva", Tomas Man - pisac koji nije tek slučajno rekao da je "nemačka literatura tamo gde je on" - ipak izbegava da likuje nad propašću Nemačke ogrezle u krvi

Predavanje Nemačka i Nemci (srp. prevod: Tomislav Bekić; izd. Književna opština Vršac 1999) Tomas Man je održao u Vašingtonu 29. maja 1945, dakle neposredno nakon definitivnog sloma Hitlerovog hiljadugodišnjeg Reicha. U trenutku katastrofalnog vojničkog poraza nemačke sile, političkog uništenja nemačke države, ogromnog razaranja nemačke zemlje i epohalnog moralnog sloma jedne velike nacije, njen najveći živući pisac - koji je emigrirao iz domovine još 1933, čim je banalni Moler došao na vlast i u priliku da, podržan od vrištećih masa, Nemačkoj "vrati dostojanstvo"... - govorio je o Nemačkoj, o njenoj istoriji i kulturi, o korenima nemačke veličine (a usred prestonice jedne "sile pobednice"!) ali i metastaziranog nemačkog zla sa zadivljujućom mešavinom "sinovljevske" nežnosti, dubokog razumevanja i demaskirajuće pronicljive osude svega što "nemačku dušu" udaljava od univerzalnog, evropskog i prosvetiteljskog i što je, u konačnici, tu naciju odvelo do ruba propasti. Od samog početka ogorčeni protivnik hitlerovske vladavine "organizovanog prostaštva", Tomas Man - pisac koji nije tek slučajno rekao da je "nemačka literatura tamo gde je on" - ipak izbegava da likuje nad propašću Nemačke ogrezle u krvi: "...ne postoje dve Nemačke, zla i dobra, nego samo jedna, kojoj se njen bolji deo posredstvom đavoljeg lukavstva izmetnuo u zlo. Zla Nemačka, to je zabludela dobra Nemačka, koja je postala kriva i koja propada. Otuda je za čoveka od duha koji je rođen kao Nemac i nemoguće da posve odbaci zlu, krivicom ophrvanu Nemačku i da kaže: 'Ja sam dobra, plemenita, prava Nemačka u belom ruhu, onu zlu Nemačku vam prepuštam da je uništite.' Ništa od svega ovoga što sam pokušao da vam kažem ili ovlaš predočim o Nemačkoj ne potiče iz hladnog, nezainteresovanog znanja; sve sam to ja lično iskusio, sve osetio na svom telu."

Razmatrajući prauzroke dubokog nemačkog nesporazuma sa Evropom (mnogo starijeg od epohe nacizma, kao apoteoze nemačkog antievropejstva) i kulturom slobode i institucijama francusko-anglosaksonskog zapada, Tomas Man pravi istorijsko-kulturološke ekskurse do romantizma, Bizmarka, Getea i dalje, do Martina Lutera i srednjeg veka; ukazujući na impresivne vrhunce "nemačkog duha" ostvarene u filozofiji ili muzici, Man piše o toj čudnoj dvojnosti nacije koja je svetu dala toliko genija iz najvrsnijih disciplina duha, a ipak je svetu naškodila i tolikim varvarskim postupcima, piše dakle o "nemačkom dualizmu otelovljenom u najsmelijoj spekulaciji i političkoj maloletnosti". Duboke nemačke padove Man pripisuje upravo "raskoraku između nacionalnog impulsa i ideala političke slobode", ispisujući reči nad kojima bi i svaki srpski čitalac mogao (morao?) dobro da se zamisli: "Sloboda, politički shvaćeno, pre svega je jedan moralno-unutrašnjepolitički pojam. Jedan narod koji iznutra nije slobodan i nije odgovoran samom sebi ne zaslužuje spoljašnju slobodu; on ne može da govori o slobodi, i kada upotrebljava tu zvučnu reč, onda je pogrešno upotrebljava. Nemački pojam slobode uvek je bio usmeren samo prema vani; on je označavao pravo da se bude nemački i samo nemački, i ništa drugo; on je bio protestni pojam autocentriranog odbrambenog stava protiv svega što bi nastojalo da uslovi i ograniči narodnjački egoizam, da ga obuzda i privoli na službu u korist zajednice, čovečanstva. Inadžijski individualizam prema vani, u odnosu prema svetu, Evropi, civilizaciji, podudarao se na unutrašnjem planu sa začuđujućom merom neslobode, nezrelosti, potmulog podaništva."

Brojne analogije sa neverovatnom i tužnom istorijom Srbije 90-ih nije teško nalaziti i povlačiti, ali u tome treba biti krajnje oprezan, bez štreberskog strejtaštva; između ostalog i zato što, čak i kada su usmerene bespoštedno kritički prema "novom srpskom weltschmerzu", u njima nužno ima nečeg sumnjivog: nije li, naime, samo povlačenje (na)očiglednih paralela one konstantinovićevske srpske palanke sa lošim stranama "nemačkog duha" pomalo nepodnošljivo laskavo? Malo je, ipak, i u zlu malo, skrajnuto i nevažno...

Pojavljivanje ove dragocene, tanušne knjižice (40 strana) povod je da se postavi pitanje zašto, zaboga, ne postoje srpska (hrvatska, bosanska etc.) izdanja Manovih "političkih" tekstova i ogleda, od njegovih "ranih grehova" u vidu nacionalističkom mitologijom opterećenih "Razmatranja jednog nepolitičara", koje je Man pisao za vreme I svetskog rata kao još uvek "dobar patriota", pa do brojnih potonjih eseja u kojima se razračunavao sa buncanjima o Krvi i Tlu? Zašto ni na horizontu nema - nedavno u svetu "u totalu" obelodanjene - prepiske Tomasa Mansa sa bratom Hajnrihom, takođe značajnim piscem nemačkog jezika? Zašto nema prevoda zbirke tekstova i komentara koje je za vreme II svetskog rata čitao nemačkim slušaocima preko američkog radija? Zašto je u Odabranim delima Tomasa Mana (Matica srpska) štampana samo prva sveska njegovih dnevnika (tj. oni iz 1933-34), dok su hiljade epohalnih dnevničkih stranica ostale izvan dosega srpske\južnoslovenske publike?

Manova pronicljiva, eruditska, a ipak odnekud tako "topla" esejistika (što velikog pisca, uostalom, i razlikuje od raznih književno-filozofskih Buvara i Pekišea...) ravnopravan je deo njegovog u svakom smislu reči velikog opusa. Još temeljitije upoznavanje s njom, čini se, potrebnije nam je nego ikada. Bar onima kojima je još uvek potrebno da se osećaju delom one civilizacije od koje se čak i Nemačka - na svoju štetu - jednom bila odmetnula.