Roman:
Ekova knjiga kraljeva i budala

Svojim Praškim grobljem Umberto Eko je želeo da ispriča postmodernističku varijaciju na bulevarske ežensijevske romane, bestselere s kraja devetnaestog stoleća (što je i vreme radnje Praškog groblja), dokazujući istovremeno još jedanput "da nema ničeg fantastičnijeg od stvarnosti"

U Post Scriptumu svojoj Enciklopediji mrtvih, u dijelu koji se tiče priče Knjiga kraljeva i budala, Kiš veli da je navedena priča bila "u prvi mah zamišljena u formi eseja". Esej se, međutim, veli Kiš na istom mjestu, raspao kad se pojavila potreba da se dopune oni dijelove mutne povijesti Protokola sionskih mudraca "koji su do dana današnjeg ostali u senci i koji, po svoj prilici, neće nikad biti razjašnjeni". Zatim Kiš kaže: "Započeta na marginama činjenica – ne izneveravajući ih sasvim – priča je počela da se razvija upravo na mestima gde su podaci bili nedovoljni a fakta nepoznata, u polumraku gde stvari zadobijaju pomerene senke i oblike." U samom pak tekstu priče Knjiga kraljeva i budala, Kiš kaže da "samo načelo ekonomičnosti sprečava ovu povest, koja je samo parabola o zlu, da se razvije do čudesnih razmera romana". Za razliku od Danila Kiša, Umberto Eko se u svojim prozama nikada nije povinovao načelu ekonomičnosti. Njegov novi roman Praško groblje (Plato, Beograd, 2011; sa italijanskog preveli Mirela Radosavljević i Aleksandar Levi) neka je vrsta romansiranog prologa navedenoj Kišovoj priči.

DVA ANTISEMITIZMA: Nije ovo prvi put da se Umberto Eko bavi Protokolima. U posljednjem od svojih šest harvardskih predavanja, recimo, objavljenih u knjizi Šest šetnji kroz narativnu šumu, Eko se bavi upravo ovom knjigom-ubicom. Ipak, fikcijska proza, odnosno roman, ima sasvim drukčija žanrovska pravila. A opet, u ovom dugom romanu čiji je glavni protagonist Simone Simonini, svi likovi, osim tog glavnog, su stvarno postojali, odnosno kako kaže sam Eko u bilješci na kraju: "Jedini izmišljeni lik u ovoj priči jeste glavni junak." Ono što je Eko, reklo bi se, želio postići svojim Praškim grobljem jest, s jedne strane, ispisati postmodernističku varijaciju na bulevarske ežensijevske romane, bestselere iz perioda kraja devetnaestog stoljeća (što je i vrijeme radnje Praškog groblja), a s druge pokazati i još jednom dokazati "da nema ničeg fantastičnijeg od stvarnosti" te da je rodno mjesto modernog antisemitizma zapravo tabloidna feljtonistika iz devetnaestog vijeka. U jednom intervjuu povodom Praškog groblja, Eko parafrazira Hanu Arent i njene teze o religijskoj prirodi antisemitizma u vremenu prije Francuske revolucije kad se Jevrejima kao glavni "grijeh" spočitava da su ubili Isusa, no nikom ne pada na pamet da ih optuži da žele vladati svijetom. Poslije Francuske revolucije, emancipacije Jevreja, izlaska iz geta, upravo ovakva vizija "zavjere" postaje embrion novog antisemitizma koji će kulminirati u holokaustu.

MOŽE I BEZ KAVIJARA: U istom intervjuu Eko se poziva i na Normana Kona, odnosno njegovu knjigu Poziv na genocid, koju Kiš u Knjizi kraljeva i budala višestruko citira. Na početku Poziva na genocid Kon veli: "Postoji podzemni svet u kojem prevaranti i poluobrazovani fanatici svoje patološke fantazije prerušene u ideje serviraju neznalicama i sujevernima." Ekov Simone Simonini je upravo takav prevarant i poluobrazovani fanatik. Na početku romana otkrivamo otkud uopšte Simoniniju potreba da se napismeno prisjeća vlastitog života. To mu je zapravo sugerisao mladi bečki doktor koji je na usavršavanju u Parizu; doktoru je ime Sigmund Frojd! Ovakvi detalji zapravo su jedna od najvećih draži Praškog groblja. Kao kakav zloćudni Forest Gamp, Ekov Simonini je svako malo u kontaktu sa ljudima i događajima koji mijenjaju istoriju. Simonini, prevarant i falsifikator, beskrupulozno-karikaturalan lik nije neko s kim bi se čitalac htio i u kojem slučaju identifikovati. Ipak, ovo i nije vrsta romana gdje bi se čitalac identifikovao sa glavnim likom. Makar je srodan Imenu ruže zbog oživljavanja atmosfere prohujale epohe, a i Fukoovom klatnu zbog akcenta na zavjerama, te je, dakle, tipično i prepoznatljivo ekovski, Praško groblje je i neka vrsta kataloga bizarnosti jednog vremena. Nesretni Simone Simonini je ženomrzac kojem najveće životno zadovoljstvo predstavlja hrana, a Eko to koristi da bi čitaocu svako malo ponudio i kakav kulinarski recept kao u varijaciji na onu kod nas nekoć tako popularnu knjigu Johanesa Marija Simela Može i bez kavijara.

(NE)EKONOMIČNOST: Novi Ekov roman je uglavnom čitak i prohodan, iako povremeno djeluje i odviše repetativno, pa čitaoca uhvati nostalgija za Kišovim načelom ekonomičnosti. Može se zapravo reći i da je zanimljiviji s početka, negoli pri kraju. Rasplet osnovne fabularne intrige je predvidiv i lišen napetosti. Mada bi Eko vjerovatno rekao da njegovo parodiranje Dime ili Ežena Sija i nema za cilj da prisvoji i njihov page-turning efekat, valja se prisjetiti da je Ime ruže, uz sve ostalo što je eventualno veće ili više, istovremeno bilo i vrhunski krimić u klasičnom whodunit smislu. Tako se Umbertu Eku, makar je romansijer postao u već poodmaklim godinama, desila zapravo ona stvar koja se pokatkad desi mladim piscima (ili režiserima) koji debitiraju remek-djelom, pa nikad poslije ne naprave nešto toliko dobro. Praško groblje koje je originalno objavljeno prošle godine, a čiji su prevodi ove jeseni na centralnim mjestima knjižarskih izloga Njujorka, Londona, Berlina, Beča i Beograda, jedna od onih knjiga koje ćete viđati i u rukama putnika na svjetskim aerodromima i na stranicama lifestyle magazina uz egidu "ne propustite", jest zasigurno knjiga koju vrijedi pročitati, no nije knjiga kojoj se vrijedi vraćati; unutar Ekovog opusa debelo je inferiorna Imenu ruže, a kad se poslije Praškog groblja po-ko-zna-koji-put iščita Knjiga kraljeva i budala čovjeku iznova bljesne pred očima koliko je Kiš, u svjetskim mjerilima, veliki pisac.

Muharem Bazdulj