Izložbe – Priča o Balkanu:
Pusto tursko

Autori izložbe fotografija "Priče o Balkanu" fotografisali su najvažnije crkve, džamije, javna kupatila, akvadukte, kuće i mostove sagrađene u vreme otomanske vladavine na Balkanu. Namera im je bila da otkriju njihove jedinstvene istorijske karakteristike i sadašnje stanje tih građevina, i da pomoću fotografije preispitaju značaj koji ova zajednička istorija ima za nas

Malo toga na Balkanu podseća na silno i moćno Otomansko carstvo, iako je posle 624 godine dominacije formalno prestalo da postoji 1923. godine, znači ne baš toliko davno. Tragovi njegovog šestovekovnog prisustva su retki i jedva uočljivi na građevinama čija je namena s vremenom izmenjena, a ljudi koji sada žive na prostoru balkanskog dela Carstva, verovatno ne poznaju njegovu istoriju. Naime, poznate su pojedinačne istorije svake od država, ali ne i celog Balkana, zato što su ovdašnji hrišćanski narodi osnivajući nacionalne države u ratovima sa Carstvom nastojali da što pre potisnu njegove tragove, a i zato što je zapadnoevropski model kulture postao dominantan pa se Otomansko carstvo identifikovalo sa kulturnom nazadnošću.

Poslednjih godina evropski stručnjaci istražuju i procenjuju tragove Otomanske imperije ne bi li sačuvali ono što se još sačuvati da. Jedan od takvih pokušaja je projekat "Priča o Balkanu". Izložba fotografija "Priče o Balkanu", glavni deo istoimenog projekta, gostuje u Beogradu od 19. juna do 19. avgusta u prostoru koji mu priliči, u Konaku knjeginje Ljubice. U projekat je uključeno nekoliko zemalja balkanskog regiona, realizuje se pod pokroviteljstvom Evropske komisije iz Brisela u saradnji sa "Gete institutom" i partnerima iz zemalja učesnica. Srbiju zastupa Nezavisna umetnička asocijacija Remont. Pre Beograda izložba je bila u Atini i Solunu, a zatim će je videti u Minhenu, Prizrenu, Skoplju i Tirani.

ZAJEDNIČKA BAŠTINA: Pet fotografa, autori izložbe "Priče o Balkanu" (Ivan Petrović iz Srbije, Kamilo Nolas iz Grčke, Juta Benzenberg živi i radi u Albaniji i Nemačkoj, Ivan Blažev iz Makedonije i Samir Karahoda sa Kosova), fotografisali su najvažnije crkve, džamije, javna kupatila, akvadukte, kuće i mostove sagrađene u vreme otomanske vladavine na Balkanu. Namera im je bila da otkriju njihove jedinstvene istorijske karakteristike, sadašnje stanje tih građevina, i da pomoću fotografije preispitaju značaj koji ova zajednička istorija ima za nas. Rezultati su slika otomanskog nasleđa u drugačijem svetlu i sagledavanje tog dela prošlosti Balkana.

Većina misli da je Balkan postao delo Otomanske imperije nakon osvajanja Konstantinopolja 1453. godine, ali veliki deo poluostrva je bio u okviru carskih granica već u 14. veku – oko 1360. godine izgrađena je sultanska palata u Hadrijanopolisu (Edirna). Gde god bi došli, Turci su promenili demografsku strukturu i izgled gradova: transformisali su velike crkve u džamije ili bi gradili nove, impozantne, s visokim minaretima, podizali su bezistane, hamame, imarete, karavan-saraje. Urbani pejzaž Balkana zadobio je "osmanlijske" karakteristike, koje su reflektovale novu političku realnost. Osmanlije su se trudile da svoje osvajanje učine vidljivim. Bezistan (pokrivena pijaca) bio je srce grada, mesto susreta, trgovački centar. S obzirom da je Kuran navodio nekoliko ritualnih načina upotrebe vode, posebno vode (inače, u sve tri balkanske religije voda je simbol pročišćenja), u svim turskim gradovima su podizana javna kupatila, hamami. Ona su mogla da sadrže dva kupališta, sa posebnim odajama za muškarce i žene, ili samo jedno koje je bilo otvoreno za muškarce i žene u različito vreme. Hamami su bili društvena okupljališta, posebno za žene, pre svega muslimanke. Zaveštanje vode je, prema Kuranu, bilo najveći vid pokroviteljstva i mnogi imućni muslimani, uključujući sultana, podizali su česme. Preovlađivalo je mišljenje da su javni radovi izraz pobožnosti i milosrđa i zbog toga se nije očekivalo od vlade da inicira takve aktivnosti. Turski gradovi bili su puni objekata sagrađenih u dobrotvorne svrhe. Ove građevine nazivale su se vakufi i predstavljale su dobrotvorne institucije posvećene bogu.

Osim staleške, uvedena je i verska hijerarhija, pa su u gradovima ponekad postojale odvojene četvrti za muslimane, hrišćane i Jevreje. Međutim, kao što piše u katalogu izložbe, svi su se oni mešali u avlijama i na pijacama njihovih gradova: "Hrišćani, muslimani i Jevreji živeli su zajedno 600 godina u urbanim i ruralnim oblastima, obrađivali su zemlju, potpomagali su jedni druge u lokalnoj trgovini, susretali se, i zabavljali se na čaršijama i u kafanama."

TRAGOVI VREMENA: Novi trendovi u arhitekturi, slikarstvu i muzici, koji su stizali sa Zapada, nagrnuli su u Carstvo u 18. i 19. veku i dramatično promenili njegov pejzaž. U velikoj meri, modernizacija je zapravo značila prihvatanje svega sa Zapada. Tako su i zvanično počeli da se gube tragovi otomanske kulture. Danas su nekadašnji hamami postali kafići, konaci – tržni centri, a kaldrmisani sokaci su asfaltirani. Međutim, kako god da sad izgledaju, te građevine su dokumenti. Na primer:

Džamija u Didimotiki u Trakiji, jednom od prvih gradova koje su Turci osvojili na Balkanu, na fotografiji Kamila Nolasa, građevina iz 1420. godine, impozantna je konstrukcija sa visokim minaretom i jedinstvenim piramidalnim drvenim krovom; deo je priče o kontinuitetu zajedničkog života: na gradskom trgu, u njenoj senci, od otomanskog vremena do danas svake nedelje je pijaca; društveni je i ekonomski centar grada.

Džamija sultana Mehmeda Drugog Osvajača (Fatiha) u Prištini (fotografija Samira Karahoda) sazidana je povodom otomanskog osvajanja Kosova i Metohije. Njena centralna kupola ima prečnik od 14 metara. Danas je, kao i tada, najznačajnija u gradu.

Aladža džamiju u Tetovu fotografisao je Ivan Blažev. Stručnjaci je smatraju jednom od najblistavijih građevina islamske arhitekture u regionu. Otkriveno je da su njene temelje postavile sestre Hursida i Mensura.

Pravoslavna crkva Device Marije u Beratu (fotografija Juta Benzenberg) slovi za jednu od najznačajnijih crkava podignutih tokom otomanske vladavine na albanskim teritorijama. Sagrađena je 1797. godine, na temeljima starije crkve, i razlikuje se od tipičnih po neobično velikim proporcijama.

Pašin konak u Vranju sagradio je 1765. godine moćni Raif-beg (Džinić), jedan je od najlepših primera balkanske narodne arhitekture. Fotografisao ga je Ivan Petrović. Selamluk i haremluk, muški i ženski deo zgrade, spojeni su drvenim mostom. Srpski vladika Pajsije otkupio je ovu rezidenciju od kćeri poslednjeg otomanskog upravnika i poklonio je gradu. Danas je u selamluku Narodni muzej, a u haremluku jedan od najčuvenijih restorana u Vranju.

Sonja Ćirić