Knjige – »Makijaveli« Koste Čavoškog:
Kako čitati Makijavelija

Knjiga Makijaveli Koste Čavoškog jedina je monografija o Makijaveliju na srpskom jeziku u poslednjih pedesetak godina. Sistematičnošću i pouzdanošću ona pruža niz zanimljivih i korisnih tumačenja, a iskoracima iz poznatih tokova preporučuje se kao složena konstrukcija koja nadilazi puki pregled opštih mesta rečenih o slavnom Firentincu i njegovom delu

Nikolo je Makijaveli napisao Vladaoca (1513), knjižicu od nekih stotinak stranica, kako bi se toplo i bezrezervno preporučio Medičijima, gospodarima Firence, u smislu vernog podanika i korisnog službenika. Priča, međutim, kaže da je papa Leo X pokazao mnogo veće zanimanje za dva kučenceta priložena uz knjigu, no za samo delo. Slava Makijavelija je, u međuvremenu, malo porasla, pa je za ovih 500 godina literatura o svakoj rečenici toga delca (opuscolo, kaže sam Makijaveli u pismu svome prijatelju Frančesku Vetoriju, delce), doslovno o svakoj, višestruko prerasla obim samoga Vladaoca. Nema autora u istoriji političke filozofije koji je u tolikoj meri osporavan i hvaljen (istovremeno), kao što je teško pronaći tekst koji je, poput Vladaoca, tumačen na toliko različitih, čak direktno suprotstavljenih načina. Savremenici su Makijavelija, uz pokoji izuzetak (Gvičardini), za života primili relativno ravnodušno, da bi se, pošto je umro, na njegovo delo obrušila lavina osporavanja. Englezi su ga se, recimo, načisto prestravili, da bi ga Marlo i Šekspir proglasili gorim od crnog đavola. Neki su istraživači pobrojali da se Makijaveli u barem 400 dela engleske književnosti elizabetanskog doba smatra simbolom čistoga zla. Katolička crkva je Vladaoca uredno stavila na listu zabranjenih knjiga (Index Librorum Prohibitorum, prva verzija 1559), ali su se, svemu tome uprkos, javili i mislioci poput Spinoze, Rusoa i Hegela koji su Firentinca držali hrabrim čovekom, plemićem slobode i sjajnim piscem. Za sve to vreme, dakle, zanimanje za Makijavelija nije jenjavalo, a u velikim jezicima se, pored neprestanog dotoka novih, ponekad iznenađujuće svežih tumačenja (Tjeri Menisije u Francuskoj, recimo, 2010. godine), svakih nekoliko godina pojavi novi prevod Vladaoca (u poslednjih nekoliko godine napisane su po jedna nova biografija Makijavelija na nemačkom, francuskom i italijanskom).

Drugo veliko Makijavelijevo delo koje je, po svemu sudeći, pisano u isto vreme kada i Vladalac i koje je dovršeno, otprilike, 1517. godine, Rasprave o prvom desetoknjižju Tita Livija, naizgled potpuna suprotnost slavnome delcu – staložena i moćna teorijska rasprava o republikanskom uređenju, a ne priručnik za beskrupulozno održavanje diktatora na vlasti (kako se obično doživljava Vladalac) – ne samo da je svojim teorijskim i političkim registrom dodatno ukazala na Makijavelijevu teorijsku neuhvatljivost, na njegovu strasnu opsednutost slobodom, nego je dodatno produbila ionako ponorne nesporazume.

MAKIJAVELIZAM I TUMAČENJA: Međ običnim svetom, pak, Makijaveli je poznat kao utemeljitelj onoga što se naziva makijavelizmom, dakle tehnikom osvajanja, odbrane i održavanja vlasti bez ikakvih moralnih, političkih ili bilo kakvih drugih zazora, te, u tom smislu, tvorcem čuvene parole da cilj opravdava sredstvo (državni razlog). No, to je za tabloidnu upotrebu. Makijaveli je mnogo ozbiljniji igrač.

Kosta Čavoški

Pogrešno bi bilo reći da prvo izdanje knjige Makijaveli Koste Čavoškog iz 2008. godine (Orfeus, Novi Sad, drugo izdanje, 2012) nije doživelo nikakvu recepciju – najzad to što se već neko vreme knjiga nije mogla pronaći po knjižarama govori da je naišla na odaziv čitalaca – ali stručna javnost svakako nije posvetila dovoljno pažnje jedinoj monografiji o Makijaveliju na srpskom jeziku u poslednjih pedesetak godina (a, koliko nam je poznato, i na BHSCG jeziku). Na blizu 300 stranica i kao plod višegodišnjeg bavljenja Makijavelijevim delom, Kosta Čavoški je slavnome Firentincu prišao kroz noseće pojmove njegove konstrukcije – vrlina, sreća, nužnost, sloboda, korupcija, poreklo zakona i države – ali pozivajući se ne samo na dva najpoznatija dela, već i na manje komentarisane spise poput Život Kastručija Kastrakanija, Firentinske povesti ili Umeće ratovanja. Dodamo li tome da Čavoški svedeno koristi sekundarne izvore, pre svega nekoliko kanonskih dela engleskog govornog područja, ovaj se postupak – ako je uopšte tako nešto dopušteno primetiti zbog nepregledne literature o Makijaveliju – pokazuje kao hrabar i zanimljiv eksperiment. Rezultat je tekst koji se sigurno i znalački kreće kroz Makijavelijevo delo, da bi, usput, otvorio i nekoliko neuralgičnih interpretativnih tačaka.

Kao iskusan teoretičar i odličan prevodilac, Čavoški je ispred sebe neprestano imao originalan tekst, što je, barem za poduhvat u koji se upustio, jedan od nužnih uslova, uprkos tome što se manje opreznom i manje zahtevnom čitaocu Makijavelijevo delo može učiniti prozirnim i lako prohodnim. Upravo je, međutim, suprotno: krajnja složenost Makijavelijevog izvođenja, njegova erudicija, duhovitost i jezička samosvest, kao i kretanje na samoj ivici protivrečnosti, ili paradoksa, zahtevaju povišenu pažnju i skrupulozan pojmovni rad. Zbog toga u ovoj knjizi dobijamo veoma tanana razlikovanja i korisne klasifikacije nosećih Firentinčevih pojmova, poput sreće (fortuna), vrline (virtù) ili nužnosti (necessità). Čavoški, naravno, sledi nit po kojem je Makijavelijev naum da političko zdanje utemelji na njemu samom, a ne uz pomoć transcendentnog autoriteta. Da bi to uradio, Makijaveliju je neophodno da raskine kako sa antičkom tako i sa hrišćanskom tradicijom vrline, dakle sa vrlinom kao veličinom koja se ne izvodi iz politike, već joj, kao svojevrsni recept ili kalup, prethodi i oblikuje je. Da bismo, dakle, stvar preuzeli u svoje ruke i ovladali sudbinom (fortuna), vrlinu moramo da preobrazimo po meri politike. Upravo na tom mestu Makijaveli interveniše kao niko pre njega: umesto moralno dobro, vrlina postaje najefikasniji način na koji se osvaja i održava vlast. Utoliko, recimo, i krvoločnost vladara može biti vrlina. Jeste malo nezgodno, ali to je Makijaveli. Analizirajući odnos sreće, vrline i nužnosti, Čavoški skreće sa kanonskih tumačenja da bi ponešto ublažio Makijavelijevu kritiku hrišćanstva, kao i da bi, oslanjajući se na tumačenja Hane Pitkin, ukazao na značaj izvorne vrline. Kako to već biva u ovakvim iskoracima, upravo su ta i takva mesta najklizavija – izvorna vrlina ostaje ponešto mistična veličina – ali, istovremeno, i otvorena za dalja tumačenja. Najzad, iz mnoštva motiva valjalo bi izdvojiti iznijansiranu analizu nužnosti kao složenog mehanizma motivacije političkog postupanja, kao i isticanje značaja slobode kao uzroka i posledice političkog delovanja.

Čavoški, dakle, prati glavne interpretativne tokove Makijavelijevog dela, što njegovoj knjizi daje na pouzdanosti, ali, istovremeno, to radi pomalo sa strane, kao da gazi po travi pokraj utabanih staza. Njegovo delo se sistematičnošću i pouzdanošću upisuje u red zanimljivih i korisnih tumačenja, a iskoracima iz poznatih tokova preporučuje kao složena konstrukcija koja nadilazi puki pregled opštih mesta.

Ivan Milenković