Izložba:
Panorame Beograda

O Beogradu koji ne bismo poznavali da nije bilo gravira govori izložba Muzeja grada Beograda pod nazivom "Breg za razmišljanje", na kojoj je izloženo 80 drvoreza, bakroreza i litografija sa prizorima i događajima od 16. do kraja 19. veka

Izložba gravira o Beogradu od 16. do poslednjih godina 19. veka nazvana je "Breg za razmišljanje", isto onako kako su srpsku prestonicu nekad nazivali u Carigradu. Na njoj je pokazano 80 originalnih gravira i deset atlasa i albuma iz zbirke Muzeja grada Beograda. Postavljene su u ambijentu primerenom temi, u Sali pod svodovima Konaka kneginje Ljubice. Izložba je bila povod za objavljivanje istoimene monografije, Breg za razmišljanje, sa 222 reprodukovane i kataloški opisane gravire iz zbirke Muzeja grada Beograda. Autor izložbe i monografije je Vladimir Tomić, kustos Muzeja grada.

Izložba, kao uostalom i celokupna muzejska zbirka gravira, osim što ima nesumnjivu likovnu vrednost, predstavlja važan izvor podataka o izgledu Beograda i o istorijskim događanjima koja su se dešavala u gradu tokom četiri veka. Gravire su izrađene u velikim ekonomskim i grafičkim centrima Evrope – Beču, Augzburgu, Nirnbergu, Lajpcigu, Amsterdamu, Antverpenu, Parizu, Rimu, Veneciji, Londonu... – a njihovi autori su najpoznatiji umetnici i graveri tog vremena.

POLUMESEC NAD BEOGRADOM: Najstariji eksponat je drvorez na kome je zabeležen trenutak kada su 8. avgusta 1521. godine nadirali janičari ka Donjem gradu predvođeni Piri-pašom. Izradio ga je naredne godine Zebald Beham u Nirnbergu, a otisnut je u radionici Volfganga Reša. Ova slika Beograda je postala veoma popularna i uticala je na mnoge naredne. Na primer, veoma sličan Behamovom je drvorez Jakoba Klauzera objavljen u četvrtom izdanju slavnog dela Cosmographia Sebastijana Minstera (Bazel 1550), dela koje je imalo 46 izdanja na 6 jezika, koje je bilo osim Biblije najčitanije delo, a predstavlja prvi sveobuhvatan naučni opis sveta.

"Od prvih radova koji opisuju opsadu iz 1521, pa do izbijanja Velikog bečkog rata 1683. godine, povremeno su se pojavljivale međusobno veoma slične panorame Beograda" objašnjava Vladimir Tomić. "Grad je obično gledan sa dunavske strane, tako da se jasno vidi njegovo pristanište. Gornji i Donji grad su opasani jakim i visokim srednjovekovnim zidinama. Bela (Temišvarska) kula je branila ulaz u dunavsko pristanište. U Gornjem gradu se mogao videti i zamak despota Stefana sa Kulom Nebojšom. Na svim kulama je istaknut polumesec."

U drugoj polovinu 17. veka štampana su mnoga dela u kojima su opisivani ratovi protiv Turaka, a među njima i mnogobrojne panorame Beograda – strateški najznačajnije tvrđave između Beča i Carigrada. Rad inženjera Johana Batista Gumpa se posebno izdvaja. Gump je bio u štabu Maksimilijana Bavarskog za vreme habzburške opsade Beograda 1688. godine. Kako mu je bilo naloženo, izradio je veliku kompoziciju sa tokom opsade, planom grada i okoline, i izgledom Beograda. Vladimir Tomić navodi da "Gumpov rad izometrijski prikazuje najvažnija sakralna i privredna zdanja orijentalnog Beograda. Na njemu je u legendama označen 41 objekat. Jasno su obeleženi tvrđava, zamak despota Stefana, palata velikog vezira, veliki karavansaraj koji je sazidao Mehmed-paša Sokolović, potom sudnica, velika mošeja i bolnica, gradsko kupatilo i druge značajne građevine. Na planu je pouzdano zabeleženo i znatno više podataka nego što je obuhvaćeno legendama." Gumpovu kompoziciju je u Minhenu objavio Mihael Vening, bavarski dvorski graver, kao bakrorez od devet sastavljenih listova. Veningov bakrorez je prvi prikaz detaljnog plana Beograda, precizniji čak i od mnogih budućih prikaza. "Verovatno zbog velikih dimenzija, skupe izrade i složenosti, Gumpov plan nije imao više izdanja, ali je u evropskoj javnosti nesumnjivo izazvao novo veliko interesovanje za Beograd i služio je kao idealan predložak za mnoge kasnije panorame i planove grada", kaže Vladimir Tomić.

KAPIJA RATOVA: Do kraja 17. veka Beograd i ratna dešavanja s njim u vezi bili su česta tema gravira. Na primer: jedan od najznačajnijih francuskih kartografa i izdavača, Nikola de Fer, kraljevski geograf trojice kraljeva iz dinastije Burbona, objavio je u osmom tomu svog čuvenog dela Les forces de l’Europe iz 1695. godine plan Beograda. U isto vreme u Nirnbergu je, na osnovu nacrta Vajgerla, vrsnog kartografa, koji je učestvovao u komisiji za razgraničenje između dva carstva, objavljena karta habzburško-osmanske granice sa planovima pograničnih tvrđava među kojima je i Beograd.

Augzburški izdavač Kaspar Brehenmaher je 1717. godine celu knjigu posvetio Beogradu. U njoj su bakrorezi Gotfrida Roga. Scene bitke kod Beograda koje je naslikao Jan van Huhtenburg, dvorski slikar koji je pratio Eugena Savojskog u ratnim pohodima, bakrorezao je Jan Vandelar, objavljene su u Hagu 1729. godine. Austrijsko osvajanje Beograda 1717. godine Evropa je doživela kao veliku pobedu hrišćanstva u viševekovnom sukobu sa islamom, pa su planovi i scene opsade Beograda preštampavani do druge polovine 19. veka. Međutim, i nakon mira u Svištovu 1791. godine po kome je Beograd opet pripao Turskoj, u Evropi je publikovan za kratko vreme veliki broj ratnih scena, izgleda, i planova Beograda.

NOVO DOBA: Karađorđeva osvajanja Beograda 1805. godine tema su litografije koja je objavljena u prvoj od dve knjige dela Život i dela velikog Đorđa Petrovića Kara-Đorđa Konstantina Nenadovića koje je u Beču 1883. objavio Jovan Vernaj.

Nakon završetka Napoleonovih ratova objavljivani su grafički radovi čiji su autori boravili u Beogradu. "Poznati bečki slikar i pejzažista Jakob Alt je na proputovanju 1821. godine naslikao nekoliko izgleda Beograda. Neke od njih je litograf Adolf Kunike 1826. godine izdao u Beču u albumu, uz topografske i istorijske opise Georga Karla fon Rumija. Altovi radovi su i kasnije bili osnove nekoliko gravira. Jedan je, na primer, objavljen u petom tomu velike edicije Meyer’s Universum Jozefa Mejera koja je izlazila od 1833. do 1861. godine u 17 tomova na 12 jezika sa više od 80.000 pretplatnika u celoj Evropi."

Prvu geografsku kartu Kneževine Srbije nacrtao je u Beogradu 1843. godine Jovan Bugarski, a litografisao je Anastas Jovanović. U donjem desnom uglu naslikana je grupa Srba okupljenih oko hrasta na kome je srpski grb, s panoramom Beograda u pozadini. Bugarski i Jovanović su objavili kartu o svom trošku u Beču 1845. godine i posvetili je tada bivšem knezu Mihailu Obrenoviću. Karta je objavljena u nekoliko varijanti pa i na francuskom jeziku. To je prva srpska karta koju je priznala tadašnja stručna javnost i na koju su se pozivali i mnogi strani sastavljači mapa Srbije. Kad je u Srpskoj državnoj štampariji osnovano litografsko odeljenje zbog štampanja ilustrovanih knjiga, objavljena je 1849. godine panorama Beograda Milivoja Nenadovića, samoukog litografa, prvi put u Beogradu.

Svečani ispraćaj mladog kneza Milana u boj protiv Turaka 1876. godine zabeležio je bečki slikar srpskog porekla Ladislav Petrović. Jedna varijanta njegove litografije štampana je u ilustrovanoj knjizi Morica Cimermana o ratovima 1876–1878. godine koja je objavljena u Beču, Pešti i Lajpcigu. Na naslovnoj strani knjige su panorame Carigrada i Beograda. "Za vreme srpsko-turskih ratova, svi veći evropski ilustrovani listovi poslali su u Beograd i Srbiju ratne dopisnike i crtače. Stoga se veliki broj ksilografija (novinskih drvoreza) sa izgledima Beograda i ratnim scenama iz Srbije pojavio istovremeno u Parizu, Londonu, Beču, Lajpcigu, Pragu", objašnjava autor izložbe Vladimir Tomić. "U Beogradu je 1876. godine boravio Dž. Skot, koji je nacrtao nekoliko slika grada – pijacu na Zelenom vencu, Dorćol, rezidenciju kneza Milana, tvrđavu, Abadžijsku čaršiju. Skotovi crteži su često objavljivani u evropskim ilustrovanim listovima." U to vreme je na Dorćolu radio litografski zavod Vilhelma Kina, koji je bio agent Carsko-kraljevske dvorske veštačke štampe i artističkog zavoda Rajfenštajna i Reša iz Beča. Kin je 1878. godine objavio litografiju sa 13 izgleda grada.

I, to su bili među poslednjim prizorima grada na gravirama. U poslednjim decenijama 19. veka novinski drvorezi sa slikama Beograda objavljuju ilustrovani listovi širom Evrope. A onda je krajem 19. veka fotografija potisnula izradu gravira i smestila ih u muzeje i kolekcije da pričaju o bivšem vremenu.

Sonja Ćirić