Film – Veliki Getsbi:
Ljubav na službenom putu

Nakon što je njegovom svečanom premijerom otvoren filmski festival u Kanu, film Veliki Getsbi Baza Larmana, snimljen prema znamenitom romanu Frensisa Skota Ficdžeralda, počeo se prikazivati u bioskopima širom sveta. Mada je pravljen u žanru svesno anahrone slikovnice, i mada je u odnosu na roman višestruko inferioran, film se ne može nazvati promašajem

U pismu od 15. maja 1934. godine, Frensis Skot Ficdžerald svom uredniku Maksvelu Perkinsu nudi projekat autobiografske knjige. Piscu je u to vrijeme tek trideset i osam godina, pa i nije pretjerano čudno što se dotad nije okušao u tom žanru. Ipak, Ficdžerald Perkinsu nudi ovakvo opravdanje: Nikad nisam ukoričio ništa autobiografsko zato što su mi svi sopstveni doživljaji trebali za romane i priče. (Ovdje treba obratiti pažnju na termin ukoričio. Po magazinima i časopisima Ficdžerald jest objavljivao autobiografske članke. Dio njih objavio je Edmund Vilson u čuvenoj knjizi The Crack-Up pet godina nakon Ficdžeraldove smrti, a dio je prošle godine izabrao i ukoričio Džejms L. V. Vest III.) Kako je Ficdžerald iskoristio vlastite autobiografske doživljaje u svom najčuvenijim romanu vrijedi se upitati u kontekstu najnovije ekranizacije njegove, filma Veliki Getsbi režisera Baza Larmana. Roman je pisan u prvom licu, pa je postalo već i kliše da se lik naratora Nika Karaveja manje ili više poistovjećuje sa samim Ficdžeraldom. Ipak, ne manje od Karaveja, Ficdžerald je i sam – Getsbi.

DEO SEBE: Kao dvadesetjednogodišnjak Ficdžerald je napustio studiranje na Prinstonu da bi se prijavio u vojsku. Godina je 1917. i Prvi svjetski rat još uvijek uveliko traje. Ipak, Ficdžerald nije ni omirisao liniju fronta. Dok je njegov bataljon u Njujorku čekao ukrcavanje na ratni brod za Evropu stigla je vijest o njemačkoj kapitulaciji. Odlazak u vojsku, međutim, nepovratno je obilježio njegov život. Dok je bio na obuci u Alabami, Ficdžerald je upoznao lokalnu ljepoticu po imenu Zelda i fatalno se zaljubio. Zaručili su se, a nakon što je demobilisan Ficdžerald se zapošljava u njujorškoj reklamnoj agenciji sa samo jednim ciljem: da zaradi dovoljno novca da može da oženi Zeldu. Posao mu slabo ide, a Zelda je razočarana u njega. Raskidaju zaruke. Ficdžerald se vraća kući, u zavičaj, u Minesotu, da piše roman. Knjiga ga, čini mu se, može iskupiti. Kad izdavač prihvati Ovu stranu raja, Ficdžerald će ponovo da zaprosi Zeldu. Vjenčaće će se u Njujorku, u katedrali Svetog Patrika 3. aprila 1920. godine, sedam dana nakon što je objavljen pomenuti Ficdžeraldov prvi roman. Lako je primijetiti podudarnosti u načinu na koji je Ficdžerald u stvarnosti upoznao Zeldu sa romanesknim upoznavanjem Getsbija i Dejzi. Da je Ficdžerald otišao na front i da se Zelda udala za nekog drugog, Ficdžerald je mogao biti Getsbi, dok bi ona bila Dejzi. To, naravno, ne znači da u liku Nika Karaveja nema ničeg od Ficdžeralda. Nije on bio pisac koji cijelog sebe projektuje u tek jedan romaneskni lik; ne, u svaki od likova on će da transponuje dio sebe, manji ili veći. U jednom pismu svojoj kćerki, u vrijeme kad se ona zanosila planovima o vlastitoj književnoj karijeri, Ficdžerald joj poručuje da čita puno, jer ako čita puno, ako na nju utiče deset ili dvadeset velikih pisaca, a ne tek jedan ili dva, onda se ti uticaji miješaju u jedinstven amalgam, osoben i samo njen, te ne može biti riječ o epigonstvu. Na sličan način, Ficdžerald samog sebe rasipa u sve svoje likove te se za njegove romane u tom smislu ne može reći da su autobiografski.

OKVIR I HEMIJA: Još otkad se pročulo da će Baz Larman raditi ekranizaciju Velikog Getsbija krenula su podsjećanja na film Džeka Klejtona iz 1974. godine, za koji je scenario pisao Frensis Ford Kopola, a u kojem je Robert Redford bio Getsbi, dok je Mia Ferou bila Dejzi. (Nije to, naravno, jedina prethodna ekranizacija najslavnijeg Ficdžeraldovog romana. Eliot Nadžent je snimio svoju verziju Velikog Getsbija još 1949. godine, a 2000. je realizovan televizijski film u kojem je ulogu Dejzi tumačila Mira Sorvino.) Nekako je opšteprihvaćeno da je Klejtonova verzija Velikog Getbsija filmski klasik. Larmanu je tako ostalo da pokuša da napravi ono što je, da iskoristim lokalnu analogiju, Oliver Frljić napravio sa Ocem na službenom putu: da napravi nešto svoje, tako da to svoje bude, po svaku cijenu, drukčije od svima poznate klasične obrade istog predloška. I uradio je to – larmanovski. Na tragu svojih prethodnih filmova, prvenstveno Mulen ruža (iz 2001. godine), Larman je napravio svjesno anahronu i vrhunski sugestivnu slikovnicu. Kad je riječ o sižeu, on uglavnom ostaje potpuno vjeran Ficdžeraldovom romanu. Jedan od tek dva-tri izuzetka je okvir. Narator Nik Karavej na početku filma je lociran kao pacijent u psihijatrijskoj ustanovi, a prisjećanje na njujorške godine u kojima je sreo Getsbija dio je terapije. Početak poznanstva s Getsbijem ispričan je tokom jedne usmene sesije, a ostatak priče Karavej ispisuje, i to, kako je već rečeno, u medicinske svrhe. Ipak, memoarski tekst nastao u svrhu samoliječenja na kraju se pretvara u roman. Prvi naslov mu je Getsbi, no na samom kraju autor mu (pri)dodaje i pridjev: Veliki. (Dobra je to scena: naslov Getsbi na koricama rukopisa ispisan je pisaćom mašinom, a pridjev veliki ispisuje se naliv-perom.) Promjena naslova kao takva nije lišena veze sa (auto)biografskim. Veliki Getsbi nije bio ni Ficdžeraldov prvi izbor za ime njegovog, vrijeme je pokazalo, najboljeg romana. Okvir je, međutim, manje važan. Drugo iznevjeravanje književnog predloška tiče se potpunog ignorisanja hemije između Nika Karaveja i Džordan Bejker. U romanu njihova nedogođena romansa skoro da ima ulogu koju u Ani Karenjinoj ima brak Kiti i Levina; to je uloga davanja ljudskog lika sporednim junacima i stvaranja protuteže odnosu Getsbija i Dejzi (odnosno Ane i Vronskog), dokaz da ljubav postoji i izvan jednog jedinog odnosa. Larmanu to nije bitno i to je tek jedna ilustracija pojednostavljivanja kompleksnosti romana u njegovom svođenju na film.

RASKOŠ NA KVADRAT: Ljudi koji preferiraju književnost u odnosu na film, a naročito romane u poređenju s njihovim filmskim verzijama, često znaju reći da je mašta bogatija od svake produkcije. Kao u parafrazi famoznog Kitsovog stiha, ako su melodije koje ne čujemo, koje, dakle, samo zamišljamo, slađe od onih čujnih, tako su i neviđena lica ljepša, neviđene boje raskošnije, neviđeni pejzaži veličanstveniji. Problem s Larmanovim Getsbijem je, barem djelomično, suprotan. Preveliko vizuelno šarenilo, pretjerano insistiranje na ekscesima bogatstva i raskoši povremeno u pozadinu gura zaplet, priču, koja je ipak ključna. To je jedan od tih svjesnih anahronizama: Getsbi iz Larmanovog filma ponekad više izgleda kao savremeni poslovični pijani ruski milijarder nego kao junak istoimenog Ficdžeraldovog romana. Tu su i svjesni muzički anahronizmi poput onih iz Mulen ruža, gdje se sluša muzika koja se u toj epohi nije mogla slušati. Ne kvari to ovaj film, ali ga i ne čini boljim; u Mulen ružu je to barem doprinosilo šarmu, ovdje baš i ne. Biće da je to bio Larmanov pokušaj da film čija je radnja smještena u vrijeme nakon Prvog svjetskog rata približi takozvanoj mlađoj publici. U vezi s tim su i scene koje su u filmu nepotrebno učinjene komičnim, a da takve u romanu nisu, kao ona u kojoj Getsbi i Nik čekaju da se Dejzi pojavi na čaju. Neke scene pak su potpuno spotovske, ali funkcionišu: poput ulaska u Njujork preko Kvinzboro mosta, nakon što Getsbi Niku pokaže orden koji mu je darovao crnogorski kralj Nikola. Ipak, mada je film u odnosu na roman apsolutno inferioran te iako je u mnogo čemu slabiji i od Klejtonove verzije, Larmanov Veliki Getsbi ne može se nazvati razočaranjem niti promašajem. Film ima dobar ritam, glumci su uvjerljivi, naročito Leonardo Di Kaprio i Keri Maligan kao Getsbi i Dejzi. (Kad je o glumačkoj podjeli riječ, a u poređenju s Klejtonovim filmom, Larman zapravo i ne pada toliko kod glavnih uloga, koliko kod sporednih; Sem Voterston i Brus Dern bili su bolji Nik i Tom, nego što su to Tobi Megvajer i Džoel Edžerton.) Ima nešto arhetipsko u toj priči o Getsbiju, nešto o vjernosti snovima i idealima, usprkos nužnosti da se uruše. Ostalo je dovoljno toga i u Larmanovim filmu. Tu na pamet pada anegdota o Milanu Milišiću i Danilu Kišu. Navodno je Kišu smetala Milišićeva navada da prepravlja i mijenja već objavljene pjesme, pa mu je znao zamjeriti da ih takvim prepravkama zapravo – kvari. Milišić mu je, kažu, jedanput odgovorio da prepravke ne uništavaju staru verziju, naročito jer je već objavljena, da se čitalac uvijek može vratiti staroj, a da mu nova, možda, proširi asocijativno polje ili tako nešto. Arhetipskoj priči o Getsbiju Larmanov film ne oduzima ništa, a gledaocu će ponegdje pomoći da proširi asocijativno polje. Pomoći će mu, ako ništa, da se prisjeti nekog svog svjetla, s neke druge strane, za koje zna da može do kraja nestati samo ako zavlada potpuni mrak, kao u bioskopu, ako bi svjetla ostala ugašena i nakon što završi odjavna špica.

Muharem Bazdulj