Etnomuzikologija:
Poreklo melodije

U Vojvodini je došlo do međusobnog uticaja, prožimanja i oplođavanja muzičko-folklornog stvaralaštva dvadeset šest nacionalnih zajednica koje ovde žive i koje su tako stvorile jedinstvenu muzičku tradiciju ovog prostora

Multinacionalna, multikulturalna i multikonfesionalna Vojvodina predstavlja homogeno područje u kojem je došlo do međusobnog uticaja, prožimanja i oplođavanja muzičko-folklornog stvaralaštva 26 nacionalnih zajednica – ističe na početku priče o muzičkoj tradiciji Vojvodine Nice Fracile, profesor i šef Katedre za muzikologiju i etnomuzikologiju Akademije umetnosti Univerziteta u Novom Sadu. Kaže da su dubok trag u tradicionalnoj muzici Vojvodine ostavile vizantijska, orijentalna i austrougarska kultura, ali i migracije i česte seobe stanovništva, što je rezultiralo nastajanjem sličnih oblika kulturnog života.

GLASOVI: Sa strukturalnog aspekta, tradicionalne pesme Srba, Mađara, Slovaka, Rumuna i Rusina u Vojvodini ukazuju na određene specifičnosti, ali i zajedništvo poetsko-muzičkog sadržaja. "Tipične odlike vokalne tradicije ogledaju se kako u poetsko-muzičkom sadržaju narodnih pesama tako i u stilu njihovog izvođenja: pevanje na glas, pevanje na bas, unisono pevanje ili pevanje u oktavama, kao i višeglasno tradicionalno pevanje", objašnjava profesor Fracile i pojašnjava da se dvoglasno pevanje na glas može i u današnje vreme čuti kod Crnogoraca i kod Srba koji su se doselili u Vojvodinu nakon Prvog i Drugog svetskog rata – i to, uglavnom, kod starijih pevača. "Za Srbe i Hrvate starosedeoce u Vojvodini, kao i Srbe koji su se sa Korduna posle Drugog svetskog rata ovde doselili, karakteristično je dvoglasno pevanje na bas. Ovaj stil dvoglasnog pevanja ispoljava se u kretanju drugog glasa u paralelnim tercama u gotovo istom ritmu kao i vodeći, prvi glas. Međutim, važno je napomenuti da pesmu, odnosno svaku sledeću melostrofu, počinje uvek prvi glas, dok mu se drugi, koji basira, pridružuje nešto kasnije." Jednoglasno pevanje (unisono ili u oktavama) moguće je čuti kod vojvođanskih Mađara, Slovaka, Bunjevaca, Rumuna, Roma, a u najnovije vreme i kod Makedonaca iz okoline Pančeva. Za vojvođanske Rusine je karakterističnije tradicionalno pevanje na dva, a ređe na tri i četiri glasa, tako što se drugi glas obično kreće u nizu paralelnih terci i izgovara tekst zajedno sa prvim glasom, da bi se na kraju sastali.

RITMOVI: Asimetrični aksak ritam, pominjan kod starih Grka još u IV veku pre nove ere, veoma je učestao i danas u muzičkoj tradiciji vojvođanskih Rumuna, i predstavlja sponu sa folklorom Rumuna iz Rumunije. U višenacionalnoj Vojvodini karakterističan je samo za muzičku tradiciju Rumuna i to, gotovo uvek, u daktiloidnom obliku. U mađarskim, slovačkim, rumunskim i u nekim srpskim tradicionalnim melodijama, lako se prepoznaje pentatonski sistem kao prastari, univerzalni morfološki element. "Svojim relevantnim odlikama on spaja ne samo kontinentalne već i interkontinentalne kulture", skreće pažnju profesor Fracile.

INSTRUMENTI: I danas se u Vojvodini može čuti pevanje crnogorskih i srpskih epskih pesama uz gusle, zatim srpskih svatovskih pesama uz gajde, srpskih svakidašnjih pesama i pesama za igru uz pratnju tambure, kao i unisono ili jednoglasno pevanje (u oktavama) mađarskih lirskih pesama uz citre i dvoglasno/troglasno pevanje ukrajinskih lirskih pesama uz pratnju bandure. "Najtipičniji tradicionalni muzički instrumenti su svirale i gajde. Bez njih se nisu mogle ni zamisliti igranke, svadbe, krštenja i drugi običaji i oblici zabave", kaže profesor Fracile i nabraja da su neki instrumenti omiljeni kod više naroda: tambura kod Srba, Hrvata, Bunjevaca, Šokaca, Mađara, Rusina, Roma; cimbalo u mađarskom, rumunskom i slovačkom folkloru; taragot kod Rumuna i Mađara... "Samo pojedini od njih postali su s vremenom simboli prepoznavanja muzičke tradicije jednog naroda ili jedne folklorne regije. Tako, zvuk citre povezujemo sa folklorom vojvođanskih Mađara, kavala sa makedonskim, bandure sa ukrajinskim, dijatonske harmonike sa folklorom Slovaka iz Aradaca, tambure dvožice sa muzikom Kordunaša, a tambure trožice sa folklornom baštinom Krajišnika odnosno Banijaca."

VOJVOĐANSKI SINKRETIZAM: Prožimanje kultura podrazumeva uzajamno obogaćivanje muzičke tradicije Vojvodine. U okviru te teme veoma je značajno prilagođavanje preuzetih stranih elemenata sopstvenoj tradiciji. U početku narod obično oseća prisustvo stranog elementa, strane melodije, ritmičkih obrazaca. Međutim, s vremenom, nadareni pevači oblikuju, prilagođavaju i neretko oplemenjuju preuzete melodije u stilu sopstvene tradicije. "Prenošenim usmenim putem s kolena na koleno kasnije se gubi svaki trag o poreklu melodijskog tipa, te one s vremenom postaju sastavni deo dveju ili više kultura", kaže profesor Fracile. "Iako su najčešće promene vezane za poetski tekst, nisu zanemarljive ni metričke, odnosno ritmičke promene. Naime, prilikom preuzimanja srpskih melodijskih tipova Rumuni u Vojvodini ostavljaju pečat svog karakterističnog ritma pa dvočetvrtinski takt nesvesno pretvaraju u aksak ritam. Izvođači verni tradiciji nisu svesni asimetričnog aksak ritma s kojim su rođeni i sa kojim žive. Aksak ritam im je jednostavno u krvi i takvog ga prenose s kolena na koleno do današnjih dana. Ima primera da Srbi preuzimaju rumunske melodijske tipove u aksak ritmu i izmišljaju, dodaju odgovarajući srpski tekst. U ovakvim slučajevima srpski pevači, takođe nesvesno, pretvaraju asimetričan aksak ritam u simetričan dvočetvrtinski takt. U oba slučaja promene melodijske linije su, uglavnom, neznatne."

POREKLO MELODIJE: Poznati primer multinacionalne melodije je pesma Devojka na studencu odnosno, Kad sam sinoć ovde bila, na tekst Branka Radičevića, danas poznata i omiljena varoška pesma u mnogim krajevima bivše Jugoslavije. Tragajući više od dvadesetak godina za poreklom melodijskog tipa ove pesme, Nice Fracile je otkrio da je on u raznim publikovanim varijantama prisutan ne samo u srpskom folkloru, već i u muzičko-folklornoj baštini drugih naroda – Rumuna, Hrvata (Oj jesenske duge noći), Mađara, Slovaka, Italijana, Nemaca, Holanđana... "S obzirom da su svi narodi dodali osmeračke stihove, osim varijanata na nemačkom, zaključuje se da je reč o nemačkoj melodiji koju su svi ostali narodi prilagodili i dodali im osmeračke stihove. U mađarskoj varijanti ove pesme oseća se jambsko pulsiranje, srpska varijanta zbog stihova Branka Radičevića zvuči kao starogradska pesma, a rumunska je najbliža narodnoj tradiciji. "Zatim, recimo, melodijski tip mađarske pesme Červena ruža trojaka izvodi se u Vojvodini na slovačkom, mađarskom, rusinskom i ukrajinskom. Na melodiju pesme Kad se mesec sprema na spavanje peva se poznata romska pesma Đelem, đelem. Pesme na melodiju Idi kući obuci se pevaju se na srpskom i rumunskom jeziku. "Narodu nije bitno poreklo melodije, bitno im je da im ona odgovara. Zato se pesma Kad sam sinoć ovde bila peva već 200 godina, i još će se pevati", kaže Nice Fracile koji za Maticu srpsku upravo završava knjigu radnog naslova Folklorni biseri koji brišu granice.

TRAG IZGUBLJENIH PESAMA: S migracijama nakon poslednjeg rata u Vojvodinu su došle i nove pesme. "Kratko je vreme da bi te pridošle pesme uticale na postojeću tradicionalnu muziku, dovoljno je što je obogaćuju. Moguće ih je čuti na festivalima i sličnim prezentacijama vojvođanske baštine", kaže Fracile i napominje da se na festivalima insistira da pevači pevaju starim stilom, iako ga mnogi smatraju demodiranim. Ali poslednjih desetak godina insistiranje na originalnom izvođenju ima efekta: mladi prihvataju tradicionalnu muziku i pevaju je starim načinima. Tako su, na primer, studenti etnomuzikologije u klasi profesora Fracilea snimili DVD Čari tradicionalne muzike. Na njemu je folklorna baština Vojvodine predstavljena vokalnom, vokalno-instrumentalnom i instrumentalnom tradicijom Srba starosedelaca, vojvođanskih Mađara, Slovaka, Rumuna, Bunjevaca i podunavskih Švaba. Na omotu njihovog DVD-ja piše: "Onaj ko narodu vrati zagubljenu pesmu, vratiće mu dušu".

Sonja Ćirić