Knjige:
Crno-beli svet

Džonatan Letem, Tvrđava samoće, Booka, Beograd, 2012, sa engleskog preveo Oto Oltvanji

Kažu da knjigu ne treba suditi po koricama, no ona prva totalno površna impresija o nekoj knjizi i ne može se svesti isključivo na korice. Gledaju se, naime, i gabariti. Pozamašan tom, deblji od pet stotina stranice, zna da uplaši i iskusnog čitaoca. Valjda zbog kombinacije debljine (539 stranica) i mekog poveza, roman Džonatana Letema Tvrđava samoće, podsjetio me, i prije nego sam ga otvorio, na jednu, po opremi sličnu, a nedavno pročitanu knjigu: Kalendar Maja Zorana Ferića. Nakon što pročitam i Tvrđavu samoće, međutim, vidim da sličnost zapravo i nije tek površna. Jedan od važnih slojeva oba romana tiče se dječačkog prijateljstva, prijateljstva dva u mnogo čemu različita dječaka, čiji se ključni značaj, naročito za jednog od njih, naročito za naratora (ili fokalizatora), prenosi i u odraslo (da ne kažem – zrelo) doba. Ne treba ovu sličnost prenaglašavati, razlika, naravno, ima mnogo više, ali čini mi se da vrijedi istaći i podudarnost da dva pisca s dva kraja svijeta, a oba u petoj deceniji života, kroz ambiciozan roman o odrastanju pokušavaju, između ostalog, i katalogizovati inventar svog zavičaja te svoje epohe.

Nije nužno pretjerano dobro poznavati Letemovu biografiju da bi se došlo do zaključka da je Tvrđava samoće roman dobrano napučen autobiografskim elementima. Glavni lik – Dilan Ebdus – po mnogo čemu je Letemov alter ego. Roman je formalno podijeljen na tri dijela. Prvi ima nešto više od tri stotine stranica, pisan je u trećem licu jednine, ali uglavnom iz Dilanove perspektive i prati njegov život od najranijeg djetinjstva do kasnog tinejdžerskog doba. Drugi dio je kratak, ima jedva petnaest stranica, a ima funkciju, muzički rečeno, prelaza. Riječ je o eseju iz oblasti popularne kulture, tačnije rečeno belešci na omotu ploče čiji je autor zapravo glavni lik upravo pročitanog prvog dijela – Dilan Ebdus. U trećem pak dijelu, koji je pisan u prvom licu jednine, susrećemo odraslog Dilana koji sada živi u Kaliforniji. Radnja trećeg dijela ne teče isključivo hronološki; u nekoliko poglavlja Dilan se prisjeća događaja što su se zbili u međuvremenu, odnosno poslije the događaja kojim završava prvi dio.

U prvom dijelu Tvrđave samoće, pratimo odrastanje Dilana Ebdusa u disfunkcionalnoj porodici i na ulici. Dilan je bijelac koji se uglavnom druži s crncima. Crnac je i njegov najbolji prijatelj Mingus Rud. Strip i muzika 1970-ih godina su lajtmotivi njihovog odrastanja. (I sam naslov romana aludira na strip o Supermenu.) Iz ovdašnje perspektive naročito su zanimljivi neki momenti koji otkrivaju neočekivane sličnosti o ritualima uličnog odrastanja na Balkanu i u Njujorku. Problem s kojim se nekoć suočio valjda svaki ovdašnji klinac što se ponosno vozika na svom novom biciklu, a kojem ga stariji mangup zatraži, kao, samo da obiđe krug oko travnjaka ili kvarta, a poslije ga ne vrati cijeli dan, očito su imali i bruklinski dječaci. Tu su takođe i klasične coming of age zavrzlame: od prvih zaljubljenosti do prvih polucija. (Na jednom mjestu, Mingus pita Dilana: "Izbacuješ belo ili providno?", a Dilan odgovara: "Belo. Nekada je bilo providno.") Izuzetno sugestivno Letem prikazuje traumu tranzicije iz djetinjstva u tinejdžersko doba kao i samo tinejdžerstvo. (Negdje u knjizi on daje zgodnu i efektnu definiciju omladinske dobi: "Suština tinejdžerstva je prvenstveno tajni identitet.") Takođe, cijeli prvi dio knjige gusto je filovan referencama na popularnu kulturu, od već pomenutih stripa i muzike pa do filma i istorije svakodnevice. Cijela je knjiga zapravo gusto filovana takvim referencama, ali je u prvom dijelu, možda zbog trećeg lica i sveznajućeg pripovjedača, to nekako izraženije.

Generalno je prvi dio knjige gušći i nešto teže prohodan. Čitaoci navikli na radnju s brzim preokretima biće vjerovatno skloni preskakanju redova i pasusa. Ipak, onaj ko se prepusti atmosferi u trećem će dijelu biti nagrađen bržim ritmom i drukčijom perspektivom. Indikativan je u tom smislu početak drugog poglavlja trećeg dijela: "Bio je septembar 1999. godine, godina straha – za tri meseca pad svetske kompjuterske mreže privešće kraju žurku dugu čitav jedan vek. U međuvremenu, dok je žurka jenjavala, najpopularniji novi format na radiju zvao se nostalgija." To da je ključna riječ kraja devedesetih nostalgija, očito je, dakle, globalna pojava, ne nešto ograničeno na prefiks jugo. Povlačeći crtu ispod jednog istorijskog perioda, cijela jedna generacija podvukla je crtu i pod dijelove svojih života, vraćajući se u mislima, sa žalom i sjetom, u doba nevinosti. Dio te generacije je i Dilan Ebdus odnosno Džonatan Letem, a ovo je njegova priča, dovoljno jedinstvena da bude samo njegova i dovoljno univerzalna da čitalac može istovremeno čitati tuđu priču i samjeravati je sa svojom. U katarzičnom kraju Tvrđave samoće ima malo klišea, ali on zbog toga nije manje tačan niti manje tužan. Na kraju treba i pohvaliti jako dobar prevod Ota Oltvanjija. Za razliku od nažalost čestih prevoda na kojima se iz aviona vidi da su prevodi, zbog drvenog jezika i kalupa strane sintakse, Oltvanji je Letemov engleski odlično pretočio u srpski. Moglo bi se to ilustrovati na više načina, no to se možda najlakše vidi iz opuštenosti s kojom se prevode sleng izrazi. Pa se tako kaže da je neko kurate sreće, da je Fara Fosit ribetina, da neki klinac ima jebozovnu mamu ili da je stopiranje – laća. I još nešto: film po Tvrđavi samoće bi trebao režirati Džošua Marston (autor izvrsnog filma Maria Full of Grace iz 2004. godine)

Muharem Bazdulj