:
20. vek

U uslovima vrlo složene i, po mnogo čemu, specifične socijalno-kulturne situacije tokom 20. veka proistekla je u Vojvodini tokom jednovekovnog trajanja umetnička scena jedinstvenih karakteristika, unutar koje su se reakcije na spoljašnje uticaje oplođivale nastankom niza originalnih i vrednih pojedinačnih i u nekim slučajevima grupnih umetničkih pojava

Kao i umetnost prethodnih vekova, i umetnost 20. veka na tlu Vojvodine razvijala se pod uticajem prvo slikarskih akademija Minhena i Budimpešte, a potom Beograda i drugih jugoslovenskih umetničkih škola, ali i na temelju iskustva likovne estetike Pariza kao metropole evropskog modernizma prve polovine 20. veka. "U uslovima tako vrlo složene i, po mnogo čemu, specifične socijalno-kulturne situacije proistekla je u Vojvodini tokom jednovekovnog trajanja umetnička scena jedinstvenih karakteristika, unutar koje su se reakcije na spoljašnje uticaje oplođivale nastankom niza originalnih i vrednih pojedinačnih i u nekim slučajevima grupnih umetničkih pojava", piše Ješa Denegri u tekstu Vojvođanski umetnički prostor.

IZMEĐU DVA RATA: Dvadesetih godina prošlog veka, moderna tipologija slikarstva zasnovanog prvenstveno na pariskim umetničkim tokovima, ostvarena je u delima autora među kojima su Petar Dobrović, Sava Šumanović, Milan Konjović, Ivan Radović, Arpad G. Balaž i Ivan Tabaković. Po Denegriju, u njihovim delima su realizovana umereno kubistička i kuboekspresionistička iskustava, razrade lotovske verzije postkubizma, primene tehničkih operacija kubističkog kolaža, odjeka mađarskog modernizma grupe Osmorica i socijalne umetnosti u duhu nemačke Nove stvarnosti, dakle različitih evropskih umetničkih jezika.

Stil koji je bio aktuelan od sredine treće i tokom četvrte decenije, istoričari umetnosti nazivaju razdobljem "povratka redu", odnosno "vrhunskim izrazom građanske umetnosti". Najavljen je Šestom jugoslovenskom izložbom 1927. godine u Novom Sadu, a njegovi vodeći predstavnici su koloristički Petar Dobrović i Milan Konjović, neoklasicistički Sava Šumanović, intimistički Ivan Radović, zatim pozni Šumanović šidskog perioda, Ivan Pomorišac sa Autoportretom iz 1932, Ivan Tabaković, te Milenko Šerban i Bogdan Šuput, čijim se dramatičnim Lubanjama iz 1939. neposredno pred izbijanje Drugog svetskog rata simbolistički zaključuje ne samo jedna slikarska i umetnička epoha, nego i istorijska.

POSLERATNA UMETNOST: Socijalistički realizam u posleratnoj Vojvodini se manifestovao više u napisima o funkciji umetnosti, nego u produkciji. U središtu ovog perioda bio je Konjović koji, uprkos tome što je nastojao da svoj karakteristični slikarski jezik prilagodi novoj tematici (u slikama Oslobođenje Sombora, 1944. i Izgradnja mosta kod Bogojeva, 1947), ipak nije izbegao osporavanja i optužbe zastupnika socijalističkog realizma.

Između 1955. i 1972. godine slikarstvo na području Vojvodine definiše sledeća opaska M. Arsića u studiji Slikarstvo u Vojvodini 1955–1972: "Slikarstvo na ovim prostorima nije izgubilo odlike vojvođanske specifičnosti, ali nije ni dobilo (kako se to u jednom političkom trenutku želelo i zahtevalo) značenje autonomnog vojvođanskog slikarstva. Slikari iz Vojvodine uvek su činili jedan relativno definisani i u likovno-programskom smislu artikulisani umetnički krug nekoliko generacija slikara različitih opredeljenja. Reč je o slikarima sličnog motivskog repertoara kao konstante antejskog karaktera u smislu životne povezanosti i stalne pozornosti na izazove pejzažnih prostora i ambijenata Vojvodine." Od ovog dominantnog pravca odstupili su enformel, Bosilj, i fenomen vojvođanskog tekstualizma i konceptualne umetnosti.

Najpre je vodeći predstavnik srpskog enformela Milorad B. Protić prvu samostalnu izložbu održao 1959. godine na Tribini mladih u Novom Sadu, a zatim je na tom istom mestu tri godine kasnije priređena grupna izložba pod nazivom Đokonda nije ona ista, kao zajednički nastup pripadnika beogradskog enformela i Mediale. Osim Protića, zastupnici enformela su bili i Jožef Ač, Pal Petrik i Bogdanka Poznanović.

NOVA SCENA: Vojvođanski tekstualizam i konceptualizam, odnosno nova umetnost sedamdesetih, pojava je koja na vojvođanskoj umetničkoj sceni čini odlučni otklon i od lokalnog umerenog modernizma i od domaćeg enformela. Umetnički radovi nisu tradicionalne forme, već se odnose na mentalno područje, telesne akcije, intervencije u prirodi i gradu što uključuje i socijalno-kritičko ponašanje umetnika. Sve je to izazivalo nesporazume, otpore, zabrane, čak i hapšenje. Ovaj fenomen, kako je primetio Ješa Denegri, samostalan je u odnosu na beogradsku umetničku scenu kojoj čak neznatno prethodi i od koje se uočljivo razlikuje karakterom i posledicama umetničkih opredeljenja. Njegovi predstavnici su subotička grupa Bosch+Bosch (Matković, Sombati, Salma, Černik, Kerekeš, Ladik i drugi) novosadskih grupa Kôd (Radojičić, Bogdanović, Mandić, Vranešević, Tišma, Kocijančić) i (Kopicl, Raković, Drča, Živanović), te autorskog para Verbumprogram (Kulić – Mationi) aktivnog u Rumi.

Krajem sedamdesetih i početkom osamdesetih godina svet, pa i vojvođansku scenu, potresa postmodernizam. Simptomi ove promene ispoljavaju se i u "obnovi slikarstva" i "povratku slikanju". Predstavnici ovog raspoloženja su nekadašnji pripadnici subotičke grupe Bosh+Bosh: Kerekeš kao životno opravdani preobraćenik u novo slikarstvo poznih sedamdesetih, i Matković u svom dramatičnom ispovednom epilogu u crtežima i uljanim pastelima malih formata u ciklusu nazvanom Ja tako slikam.

Produkcija devedesetih godina je bila raznolikih jezika, medija, postupaka, zasebnih autorskih poetika i pozicija. Izdvojili su se Balint Sombati, Dragomir Ugren, Živko Grozdanić, Zvonimir Santrač, Ratomir Kulić, Vladimir Kopicl, Milica Mrđa Kuzmanov, Dragan Kojić, Stevan Markuš, Ivan Grubanov, Vesna Tokin, Nataša Teofilović, Apsolutno, Led Art. Iz šarolikosti medija i tema, ilustracije radi, izdvajamo primer politički orijentisane umetnosti koja nastaje kao reakcija na dramatičan raspad druge Jugoslavije i na vreme tranzicije. Zvonimir Santrač je izveo dva monumentalna alegorijska dela – Balkanski voz sudbine (1996), koga čini kompozicija od vagona sa postavljenim‚ opasnim napravama, i instalaciju Zid (Konkordija, Vršac, 1998), koja je postavljena kao koridor od opeka sa šiljatim komadima stakla koji vire iz njega. Oba dela su alegorijska provokacija opisanog vremena devedesetih.

S. Ć.