Vreme - Pozorište na tlu Vojvodine: Kratak izlet kroz istoriju

Pozorište na tlu Vojvodine

Kratak izlet kroz istoriju

Vojvođanska istorijska vetrometina na kojoj su političke interese imali Mađari, Nemci, Rusi, Francuzi, a na kojoj su se našli Srbi, Hrvati, Slovaci, Rumuni, Bunjevci, Rusini i drugi, tokom vekova je postala svojevrstan alhemičarski kazan u kojem je nastajala teatarska legura dovoljno moćna da iznedri stožernu pozorišnu instituciju srpskog teatarskog života, ali i da van Vojvodine širi kreativne uticaje

piše:
Aleksandar
Milosavljević

Da su se na prostoru današnje Vojvodine igrale i gledale pozorišne predstave još u vreme antike, svedoče tragovi građevina rimskog pozorišta i numeracije od slonove kosti koje su gledaocima ukazivale na red i mesto s kojeg će u amfiteatru posmatrati predstavu. Nađeni su na arheološkom lokalitetu Sirmijum, u okolini Sremske Mitrovice, a datovani su u drugu polovinu trećeg veka. Povest modernog vojvođanskog teatra određena je zbivanjima od kraja XVII veka do danas. Uslovljena istorijskim okolnostima, pozorišna istorija Vojvodine izuzetno je bogata i nesrazmerno bremenitija događajima, znamenitim ličnostima, dramskim i pozorišnim delima od ostatka današnje Srbije. U Vojvodini danas radi 13 profesionalnih pozorišta: predstave šest pozorišta su na srpskom jeziku, jednog na mađarskom, jedno pozorište ima predstave i na srpskom i na mađarskom, a po jedno na slovačkom, rumunskom i rusinskom jeziku. O istoriji pozorišta i drame u Vojvodini, i o pozorišnoj Vojvodini danas, piše za "Vreme" Aleksandar Milosavljević, teatrolog i upravnik Srpskog narodnog pozorišta iz Novog Sada.

Za početke oblikovanja teatarske tradicije karakteristične za Vojvodinu bitna je činjenica da su se na tom terenu, razume se iz geopolitičkih razloga, mešali narodi, vere, jezici i tradicije. Vetrometina na kojoj su političke interese imali Mađari, Nemci, Rusi, Francuzi, a na kojoj su se našli Srbi, Hrvati, Ukrajinci, Slovaci, Rumuni, Bunjevci, Rusini..., tokom vekova je postala svojevrstan alhemičarski kazan u kojem je nastajala teatarska legura dovoljno moćna da iznedri stožernu pozorišnu instituciju srpskog teatarskog života, ali i da van Vojvodine širi kreativne uticaje.

Tako su u Vojvodini delovala uticajna jezuitska pozorišta, ove krajeve su pohodili ruski pravoslavni prosvetitelji, tu su u talasima seoba pribežište pronalazili iseljenici iz porobljene Srbije, ovde je postepeno formirano građanstvo koje će za samo sto godina stasati u pokret dovoljno snažan da bude finansijska i intelektualna baza nastajuće srpske države, u koju ustanicima nisu slati samo naoružanje i finansijska potpora nego i koncept zamajca za nastanak institucija moderne evropske države.

PRVI KORACI: Tragovi žonglersko-muzikantsko-glumačkih družina koje su za sobom ostavili putujući zabavljači – skomrasi, mešali su se s tradicijom edukativnih vertepa – nedovoljno istraženih kombinacija sakralnih i folklornih elemenata spojenih u prizore iz Hristovog života (rođenje Isusovo i epizoda s tri Mudraca), izvođenih na način koji je ukazivao na daleke odjeke paganskih rituala. Tradicija vertepa na tlu Vojvodine, živa bezmalo do danas, bila je snažno obojena ukrajinsko-ruskim uticajima. Ova scenska forma, bogata folklornim motivima, s kostimiranim akterima, koncem XVII veka je preoblikovana u školske igrokaze sremskokarlovačkih i petrovaradinskih đaka, da bi dobila još upečatljiviji umetnički smisao u predstavama diletanata koji će početkom XVIII stoleća oformiti prve profesionalne pozorišne družine.

Folklor se tako sjedinjavao s hrišćanskom doktrinom, a u konkretnim predstavama, prikazivanim u tek osnovanim školama, na otvorenim prostorima i salama kafana, odmeravana je snaga uticaja jezuitske ideje unijaćenja i slovenske odbrane pravoslavnih interesa, ali i odnosa neprosvećenog nižeg klera i intelektualne građanske elite. Arbitar na tom polju najčešće je bila birokratska ugarska administracija, no s vremenom je, srazmerno povećanju materijalnog bogatstva, jačao i uticaj vojvođanskog trgovačkog staleža.

U tom kontekstu nastaje Traedokomedija (oko 1699–1755) ukrajinskog prosvetitelja Manuila Kozačinskog. U Maloj istoriji srpskog pozorišta Petar Marjanović veli: "Prva novovremena srpska pozorišna predstava u XVIII veku bila je tzv. školska drama. U Sremskim Karlovcima, religijskom i kulturnom centru Srba u Carevini Austriji, na Vidovdan 15/26. juna 1734. godine, izvedena je Traedokomedija Kozačinskog, kojom počinju i novija dramska književnost i pozorište u Srba."

Snažan impuls osnivanju privatnih pozorišnih družina koje će prikazivati predstave na srpskom dala su sve češća gostovanja mađarskih i nemačkih pozorišta, intenzivirana s početka XIX veka. Uspostavljanje protivteže političkom uticaju koji su šireni u Vojvodini posredstvom teatara a u korist nemačkog i mađarskog stanovništva, bio je motiv inicijatorima osnivanja "nacionalnog mezimčeta" – Srpskog narodnog pozorišta.

INSTITUCIJE: Beležeći povest SNP-a Milena Leskovac zapisuje: "Srpsko narodno pozorište je osnovano 16/28. jula 1861. u Novom Sadu, u tadašnjoj Carevini Austriji (od 1867. Austrougarska monarhija). Pozorište je osnivano u vreme buđenja nacionalne svesti i borbe za nacionalnu slobodu. U to doba u Novom Sadu većina žitelja je srpske narodnosti, veliki broj je visokoobrazovan, tri četvrtine imanja i trgovina bili su u rukama Srba, tako da nije slučajno što je u Novom Sadu osnovano SNP. Gostovanje pozorišne družine Jovana Kneževića 1860. podstaklo je Jovana Đorđevića da napiše više članaka u ‘Srbskom dnevniku’ o nužnosti osnivanja SNP-a. Pripreme oko osnivanja vršili su Svetozar Miletić, Stefan Branovački, Jovan Đorđević i Jovan Jovanović, potonji Zmaj. SNP je osnovano na sednici Srpske čitaonice kojom je predsedavao Svetozar Miletić, prvenstveno kao nacionalna ustanova koja je imala zadatak da putem dramske književnosti i glumačke umetnosti prenosi srpsku reč i istoriju, da budi nacionalnu svest i podiže kulturni nivo Srba i time pruži otpor bečkoj i peštanskoj vlasti. Prvi upravnik bio je Jovan Đorđević, koji je na toj funkciji ostao do 1867. kada se odazvao pozivu kneza Mihaila i sa polovinom glumaca otišao u Beograd i osnovao Narodno pozorište. Na Đorđevićevo mesto došao je Antonije Hadžić. Prva predstava bila je Prijatelji Lazara Lazarevića i Muški metod i ženska majstorija Lajoša Kevera 23. jula / 4. avgusta 1861."

Gostovanja mađarskih, nemačkih i drugih putujućih teatara po Vojvodini provocirala su potrebu podizanja pozorišnih zdanja i adaptaciju postojećih objekata za potrebe teatra. Tako je, zapisuje Radonjić, "1839. godine, u Velikom Bečkereku (danas Zrenjaninu, prim. A. M.) adaptirana zgrada bivšeg žitnog magacina, u Subotici je nova pozorišna zgrada podignuta 1854, Srpsko narodno pozorište, za 20.000 forinti otkupljuje 1872. tzv. Gradsku dvoranu i adaptira je za svoje potrebe, Sombor podiže zgradu 1882." Slavni veleposednik Laza Dunđerski SNP-u 1895. godine daruje pozorišnu zgradu, poznatu kao Dunđerskovo pozorište, no ona 1928. strada u požaru.

REPERTOAR: Procvat srpskog pozorišta, te nastanak teatarskih zgrada, daće nov impuls razvoju pozorišta i na jezicima drugih nacionalnosti, ponajpre mađarske i nemačke, ali i slovačke, rumunske, rusinske...

S druge strane, Vojvodina, u kojoj se uveliko prikazuju predstave nastale po prevodima svetskih klasika – Šekspira, Molijera, Goldonija, Šilera, Getea, Gogolja, Ibzena, Vajlda, Hauptmana, Čehova... – postaje izvorište dramske književnosti na srpskom jeziku. Tu svoja dela pišu Stefan Stefanović (1805–1826), Lazar Lazarević Stariji (1805–1845), Kosta Trifković (1843–1875) Jovan Sterija Popović (1806–1856), Đura Jakšić (1832–1878), Laza Kostić (1841–1910), Atanasije Nikolić (1803–1882), Jovan Subotić (1817–1886), Đorđe Maletić (1816–1888), Ilija Okrugić – Sremac (1827–1897)... U Vojvodini će, u jednom trenutku svoje zlehude čergarske sudbine, utočište pronaći i Joakim Vujić, otac srpskog teatra, prevodeći nemačke drame, pišući posrbe (adaptacije stranih drama, prilagođene mentalitetu i tipičnim likovima ovog podneblja) i organizujući pozorišne prestave.

Na ovim elemenatima je, pored ostalog, sazdana tradicija koju danas baštini teatarski život Vojvodine.