Klasici književnosti Vojvodine:
Tri srca junačka

Književnost Miloša Crnjanskog (1893–1977), Danila Kiša (1935–1989) i Aleksandra Tišme (1924–2003) šira je, naravno, u svakom smislu od Vojvodine, ali s druge strane u opusima i poetikama sve trojice ima nečeg nesumnjivo vojvođanskog i panonskog

Ima onaj lik iz Foliranata Mome Kapora koji voli da ponavlja "Banat, Srem i Bačka – tri srca junačka". Kad razmišljam o ad hoc impresionističkom trilingu ključnih (modernih) klasika književnosti Vojvodine, a mislim, naravno, na Crnjanskog, Kiša i Tišmu, nameće mi se sama od sebe ta rima, mada se, naravno, ne može napraviti manevar po kojem bi svaki od njih "imao" baš po jednu od pomenutih regija. Uostalom, Crnjanski, Kiš i Tišma ionako su širi i od cijele Vojvodine, njihov "metafizički zavičaj" prije je ogromna mitska Panonija. Lakše je svakom od njih, međutim, pripisati drugu državu rođenja. To već faktografski može da stoji, mada je kod dvojice mlađih riječ o istoj državi sa drukčijim imenom. Crnjanski je, naime, rođen u Austrougarskoj, Aleksandar Tišma u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, dok je Danilo Kiš rođen u Kraljevini Jugoslaviji. O "vojvođanstvu" svakog od njih trojice vrijedilo bi napisati golemu monografiju; ipak, ono što slijedi ovdje je tek nepretenciozan niz prvih vrlo subjektivnih asocijacija.

CRNJANSKI, STRAŽILOVO: Svi kojima naša poezija nešto znači znaju, naravno, za tu pjesmu i te stihove:

"Lutam još, vitak, sa srebrnim lukom,
rascvetane trešnje, iz zaseda mamim,
ali, iza gora, zavičaj već slutim,
gde ću smeh, pod jablanovima samim,
da sahranim.

I ovde, proletnje veče
za mene je hladno,
kao da, dolinom, tajno, Dunav teče
A, gde oblaci silaze Arnu na dno
i trepte, uvis, zelenila tvrda,
vidim most što vodi, nad vidikom,
u tešku tamu Fruškog brda. (...)"

Ako pođemo od prvih, najbanalnijih i najtemeljnijih, asocijativnih bljeskova, pjesma je vojvođanska toponimski, od naslovnog Stražilova, preko Dunava i Fruškog brda, do kasnijeg "sremskog vinograda".

("Drhtim, još vitak, od reka i nebesa.
Milujem vazduh, poslednjom snagom i nadom,
ali, svisnuću, to i ovde slutim,
za gomilom onom, jednom, davno, mladom,
pod sremskim vinogradom.")

Poslije još koji put sine u stihovima Fruška gora dok se na samom kraju ne – multiplikuje:

"I, tako, bez mora,
preliću život naš, zorama Fruških gora,
I, tako, bez pića,
igraću, do smrti, skokom, sretnih, pijanih, bića.

Lutam, još, vitak, sa šapatom strašnim
i otresam članke, smehom prelivene,
ali, polako, tragom svojim, slutim,
tišina će stići, kad sve ovo svene,
i mene, i mene."

Zore Fruških gora ukazuju se ovdje kao višestruko ishodište, ishodište ove pjesme, ishodište poezije Miloša Crnjanskog, pa i ishodište života njegovog. Ta gora koju gorom (a ne brdom, kao na početku pjesme) čini samo to što se nalazi usred goleme vojvođanske ravnice, mjesto je na kojem se preliva život – sve do smrti. Stražilovo je vjerovatno ne samo najvojvođanskija pjesma Miloša Crnjanskog, nego po svoj prilici i najamblematskija vojvođanska pjesma uopšte.

KIŠ – PEŠČANIK, ANTROPOLOGIJA: Danila Kiša za Vojvodinu veže najprije mjesto rođenja: Subotica. Veže ga zatim i grad njegovog ranog djetinjstva: Novi Sad. U Novom Sadu je bila ona famozna ulica divljih kestenova sjećanjem na koju započinju Rani jadi. Ima Novog Sada i u romanu Bašta, pepeo, ima ga i u nekim pričama (recimo, Knjiga kraljeva i budala u kojoj se pominju i neki novosadski toponimi poput Katoličke porte), no ipak je među Kišovim djelima Peščanik najviše vojvođanski, najviše panonski. O tome je i Kiš u svojim intervjuima lijepo govorio, primjerice u čuvenom razgovoru s Borom Krivokapićem: "Reč antropološki upotrebio sam ovde, a povodom Peščanika, u njenom leksikološkom značenju nauke o čoveku uopšte, a mogao sam upotrebiti i neko od determinantnih značenja te reči kao: paleološki, paleografski ili ponajpre ontološki roman. Rečju antropološki, koja dakle sadrži u sebi i gore navedene determinante, hteo sam da ukažem na strukturalnu višeslojnost Peščanika, na geološke i paleontološke slojeve koji se u njemu ukazuju, na činjenicu, najzad, da je taj roman pisan sa izvesnom kvazinaučnom akribijom, na osnovu dokumenata, na osnovu istraživanja starih rukopisa i materijalne kulture jednog ‘potonulog sveta’. Sagledani u ovom svetlu, predmeti i stvari koji se pomaljaju iz Peščanika, iz dubokih peščanih naslaga na dnu presahlog Panonskog mora, zadobijaju svoje pravo značenje (...) Predmeti u Peščaniku jesu, pak, iskopine. Eto, to znači antropološki. Time sam još hteo da kažem da sam pisao ne samo o jednom ‘jučerašnjem svetu’, nego i o jednom potonulom svetu. Panonsko more tu je samo metafora, čini mi se dalekosežna po smisao ovog romana. Antropološki znači još i to, kao što sam već na jednom mestu rekao, da sam jednoj paleontološkoj stvarnosti prišao sa naučnom akribijom, ali kao romansijer, slično Fon Denikenu! Razumete šta hoću da kažem: nenaučne sam činjenice, u nedostatku materijalnih dokaza, prezentirao kao pozitivna ‘naučna’ otkrića. Pokušao sam, dakle, denikenovski, na osnovu jednog pisma, koje kao da je izvađeno sa dna Panonskog mora, da rekonstruišem čitav jedan svet..." Kišov doživljaj Panonije, pa onda i Vojvodine kao njenog dijela, manje je vezan za svakodnevicu, a više za mitsko, za arhetipsko. U Ranim jadima, a djelomično i u romanu Bašta, pepeo to ima veze sa djetinjstvom kao nekom vrstom intimne utopije, dok u Peščaniku to ide ka antropologiji, u specifičnom kišovskom smislu, dakako. Vojvodina svakodnevnog života ponekad se tek nasluti, kao, recimo, u pomenutoj vinjetici iz priče Knjiga kraljeva i budala. Takva Vojvodina i takav Novi Sad mnogo su više domen trećeg klasika književnosti Vojvodine.

TIŠMA – GRAD DUHOVA: Naslov prikaza američkog izdanja Tišmine Knjige o Blamu u "Njujork tajmsu" jest Grad duhova. Ne pominjem slučajno ovaj prikaz. Važan je tu "Njujork tajms", naravno, ali važnije je da je autor prikaza Lari Vulf, sjajni istoričar i pisac magistralne knjige Izmišljanje Istočne Evrope. Njegov interes za Tišmu nije pomodarski, a njegovi uvidi, iz perspektive zainteresovanog i upućenog stranca, su izuzetno indikativni. Vulf zna da je Tišma pisac Novog Sada, no zna također i da čitaocima "Njujork tajmsa" ime tog grada i ne govori previše. U tom kontekstu, Vulf nalazi efektan način da Novi Sad predstavi te veli: "Novi Sad je američkoj javnosti vjerovatno najpoznatiji kao rodni grad Monike Seleš – za koju se o tekstovima sportskih novinara govorilo da je emigrirala u Ameriku upravo zbog manjka teniskih terena u zavičaju. Uloga Novog Sada u evropskoj istoriji je ipak komplikovanija..." Onda Vulf iscrtava skicu za istorijski portret Novog Sada od habsburških vremena do socijalističke Jugoslavije. Cilj mu je, naravno, da čitaocu svog teksta predstavi scenu na kojoj se odvija radnja Tišmine Knjige o Blamu, ali i radnja lavovskog dijela Tišminog opusa, a to je upravo savremeni Novi Sad. Taj grad bio je za Tišmu i život i literatura. Ima ona karakteristična rečenica iz jednog njegovog intervjua koju ovdje vrijedi citirati: "Ceo život proveo sam u Novom Sadu i nisam odlazio u Beograd da bih nekoga cimao za rukav (...)." Iako izgovorena još za vrijeme postojanja "velike Jugoslavije", ova rečenica dobro sublimira tipičnu novosadsku emociju spram Beograda danas, kad je Novi Sad drugi po veličini grad u državi i kad (što je, naravno, pretjerano) u rivalitetu i kompetitivnosti spram Beograda ponekad pokušava da imitira nekadašnji Zagreb. Iako izgovorena u intervjuu, pa je, dakle, bez nekih literarnih ambicija u užem smislu, sjajna je ova slika s cimanjem za rukav. Aleksandar Tišma je pisac savremenog Novog Sada, ali i pisac koji u drhtajima savremenosti prepoznaje, ako ništa u odjeku, tektonske poremećaje istorije, sve one silne duhove prošlih vremena koji se osjete u vizurama i fasadama, koji se naslućuju u vazduhu nekad pred oluju. I svjetovi o kojima su pisali Crnjanski, Kiš, pa i Tišma, polako prelaze u veliki svijet duhova, ali na tom svijetu će se i dalje napajati najbolji pisci Vojvodine, blagoslovljeni, kao rijetko gdje drugo, klasicima čije su baštine žive i vibrantne.

Muharem Bazdulj