Vreme Vojvodine:
Vojvođanske seobe

Vojvodina je tokom čitave istorije bila migratorni prostor. Talasi migracija značajno su menjali strukturu, način života i kulturu ovog prostora. Kao izrazito višenacionalna sredina u današnjem obliku nastaje tokom XVIII veka, što je bila posledica doseljavanja Srba u Velikoj seobi 1690, kao i kolonizacije koju je sprovodila austrijska vlast. Migracije nakon Drugog svetskog rata, proterivanje Nemaca i kolonizacija Srba iz Bosne i Hrvatske, a zatim i migracije tokom i nakon raspada Jugoslavije, promenili su strukturu stanovništva Vojvodine, ali je ona i dalje zadržala svoj multietnički karakter. U Vojvodini danas živi nešto manje od dva miliona stanovnika i 26 nacionalnih manjina, a šest jezika ima službeni status – srpski, mađarski, slovački, hrvatski, rumunski i rusinski

Uvod

"Kada se u svetu dogode zemljotresi, o njima se mnogo govori i priča. Beleži se, dok traju, svaka sitnica. Beleže se i ljudske žrtve i imena žrtava. A zna se i koliko je, tom prilikom, porušeno kuća. Posle nekoliko godina, međutim, broj ljudskih žrtava se zaboravlja, pa se uvećava, izmišlja, a pamte se samo mesta gde je bilo zemljotresa.

Tako je to i sa vulkanima i poplavama.

Dok vulkani gore, o njima ima bezbroj vesti i podataka.

A kad se vulkani ugase, niko o njima ništa više ne priča, a izmišlja, ako priča.

Tako je i sa papirima iz prošlih vremena, koji govore o požarima, o kugama, o ratovima, pa i seobama."

Ovako na kraju Druge knjige Seoba piše Miloš Crnjanski, koji je svoja najvažnija dela posvetio sudbini izbeglih i prokletstvu sudbine "migranata", kako se danas popularno kaže, bilo da je reč o seobama Srba u Rusiju u XVIII veku ili sudbini Rusa izbeglih u Englesku nakon Oktobarske revolucije.

Migranti 2015.

Danas smo svedoci velikih seoba naroda. Statistike koje savremene migracije prate ne govore ništa o sudbinama i nesrećama pojedinačnih ljudi čiji je život njima temeljno promenjen. Ove godine kroz Srbiju je prošlo više od pola miliona ljudi iz Sirije, Avganistana, Iraka, Somalije, Eritreje, Pakistana… koji bežeći od ratova pokušavaju da se domognu "Tvrđave Evropa" verujući da ih tamo čeka miran život i sigurnost. "Zapadnobalkanska migrantska ruta" tek je jedna od osam morskih i kopnenih ruta kojom se reke migranata iz Azije i Afrike slivaju ka Evropi. Izbeglice iz razbijenih zemalja severne i podsaharske Afrike do Evrope stižu preko Sredozemnog mora i sve neupadljivije su u medijima vesti o broju izbegličkih žrtava iz brodova i čamaca potopljenih u Mediteranu. Ujedinjene nacije kao razlog aktuelnih migracija navode ratovima izazvanu humanitarnu krizu u 37 zemalja, koja pogađa 78,9 miliona ljudi. Stotine hiljada ljudi su već u pokretu, milioni se spremaju na put. Samo iz Sirije više od četiri miliona ljudi živi u izbegličkim kampovima u Turskoj, Libanu, Jordanu, dok je unutar zemlje raseljeno preko osam miliona – ukupno, skoro polovina od oko 25 miliona stanovnika Sirije. Ne postoje naznake da će ove migracije uskoro stati, a brojke koje govore o razmerama migrantskog talasa danas su tolike da se on naziva novom velikom seobom naroda, nalik seobama iz prošlosti koje su dramatično menjale sliku sveta. Balkan i Srbija su kroz istoriju često bili prostor kojim su se odvijale velike migracije stanovništva, bilo kao tranzitno područje, bilo kao mesto na koje su narodi stizali da ostanu, bilo kao prostor sa koga su ljudi u seobama odlazili. Naročito je područje Vojvodine ostalo obeleženo velikim migracijama.

Ukazivanjem na činjenicu da se seobe ne dešavaju samo drugima, i sa ciljem iskorenjivanja stereotipa i predrasuda o današnjim migrantima, na ovom mestu podsetićemo u kratkim crtama kako su se kroz istoriju odvijale migracije na prostoru Vojvodine i kako su one trajno odredile njen današnji multietnički i multikonfesionalni mozaik sačinjen od 26 nacionalnih manjina. Većina stanovnika Vojvodine, bilo koje nacionalne pripadnosti da su, poreklom su migranti, izbeglice ili kolonisti, samo je reč o tome koja su generacija "dođoša".

ANTIČKE SEOBE: Najstariji tragovi ljudskih naseobina na tlu današnje Vojvodine, pronađeni na Petrovaradinu i u okolini Vršca, potiču iz starijeg kamenog doba. Neolitska kultura na centralnom Balkanu, koja se razvijala tokom 5. milenijuma pre nove ere, po nalazištu u banatskom mestu Starčevo naziva se – starčevačka kultura. Seobe naroda iz pravca Anadolije za posledicu će imati uspostavljanje nove kulturne matrice, koju nazivamo vinčanskom. Tragovi vinčanske kulture se nalaze i na prostoru Vojvodine, u Gomolavi, Vrdniku, Obrežu, Aradcu, Botošu i drugde. Nakon hiljadugodišnjeg trajanja na ovim prostorima, moćna vinčanska kultura je nestala, iz razloga koji nisu do kraja naučno razjašnjeni, ali bi mogli da budu u vezi sa migracionim pomeranjem krajem neolitske ere. Nekoliko sledećih talasa velikih seoba naroda, koji će otpočeti krajem IV i početkom III milenijuma pre nove ere, i to iz azijskih stepa i iz područja Južne Rusije i Ukrajine kroz podunavlje ka jugu, stvoriće nove civilizacijske konglomerate. Tokom bakarnog doba kompleks novopridošlih kultura je svoje uticaje na Vojvodinu širio rekom Tisom; tragovi naselja iz gvozdenog doba pronađeni na lokalitetima kao što su Gradina na Bosutu, Kalakača i Židovar kod Vršca, govore o izvanrednoj kulturnoj izmešanosti na ovom području.

Narodi koji u poslednjem milenijumu stare ere nastanjuju prostor Vojvodine su ilirskog, tračkog ili sarmatskog porekla. Ilirska plemena Panonci, Amantini, Breuci i drugi nastanjuju Srem i Bačku, a trački Agatirzi, Geti i Dačani – Banat. Početkom trećeg veka pre nove ere, započinje velika keltska seoba iz centralne Evrope ka Grčkoj i Maloj Aziji, i u Vojvodinu stižu keltska plemena Skordisci, Boji i Eravisci. Iz suprotnog smera u Bačku stižu sarmatski Jazigi. U I veku na obale Dunava stižu Rimljani.

Dolaskom Rimljana na obale Dunava počinje i pisana istorija ovog područja. Rimljani u I veku zauzimaju Srem, učvršćujući svoju vlast slomom velikog ilirskog ustanka. Nakon pobede nad Dačanima u II veku osvajaju i Banat. Tokom I veka Dunav postaje severoistočna granica rimske imperije. Da bi ovu granicu čuvali od upada i seoba naroda sa Istoka, Rimljani na Dunavu grade sistem utvrđenja, vojnih logora, bedema, osmatračnica i puteva koji čine takozvani Dunavski limes. Najvažniji rimski grad na prostoru Vojvodine postaje Sirmijum (Sremska Mitrovica) koji je u vreme tetrarhije i jedna od prestonica Rimskog carstva. U Sirmijumu, ili njegovoj blizini, rođeno je šest rimskih careva iz III i IV veka – Dacije Trajan, Aurelijan, Prob, Maksimijan, Konstancije II i Gracijan. Pretpostavlja se da su poreklom bili romanizovani Iliri.

SEOBA NARODA: Sredinom III veka nomadska plemena sa istoka i severa u talasima dolaze na Dunav. Među njima su germanski Goti koji se naseljavaju u Banatu. Od IV veka u Panoniju u osvajačkom pohodu prodiru Huni. Potiskuju ih germanski Gepidi. U V veku Vizantija preuzima upravu nad Sremom. Za vreme vladavine vizantijskog cara Justina I (518–527) zabeležen je prvi dolazak Slovena u Panonsku niziju i na Balkan. Sredinom VI veka iz azijskih stepa stižu Avari, koji uz pomoć Slovena od Gepida preuzimaju Sirmijum i Singidunum i na prostoru Vojvodine stvaraju svoju državu. Početkom VII veka, među brojnim slovenskim narodima koji naseljavaju Panoniju i Balkan stižu i Srbi. Krajem VIII veka Franci osvajaju avarsku državu. U IX veku ratničko pleme Mađara stiže u Panonsku niziju. Oni do XII veka osvajaju celokupno područje današnje Vojvodine. Godine 1000. Ugarska postaje kraljevina. Tokom srednjeg veka stanovništvo Ugarske bilo je mešovito i sačinjeno od Mađara, Srba, Hrvata, Kumana, Sasa, Sekelja, Vlaha i drugih. Tokom ugarske uprave teritorija Vojvodine doživljava obnovu gradskih nastambi i ekonomski napredak. Veći broj Srba počinje da s juga naseljava prostor Vojvodine od XIV veka. Posle turskog osvajanja Srbije, od polovine XV do prvih decenija XVI veka, srpski despoti kao ugarski vazali vladaju delovima Vojvodine sa sedištem u Kupinovu. A onda i u Vojvodinu dolaze Turci.

TURSKA VLAST: Do polovine XVI veka celokupna teritorija Vojvodine potpada pod otomansku vlast, najpre Srem, zatim Bačka, i na kraju Banat. Banat je osvojio Mehmed-paša Sokolović, u čijoj vojsci je bio i značajan broj Srba. Uoči pohoda na Banat, 1552. Mehmed-paša je izdao proglas Srbima u Banatu, napisan ćirilicom na srpskom jeziku, kojim je Srbima obećao povlastice i zaštitu imovine i života ukoliko pristupe Turcima.

Turci će Vojvodinom vladati sledećih vek i po. Otomanska imperija je u tom periodu uključivala, pored ostalih, i današnju Siriju, Irak, Libiju, Alžir, Sudan, Eritreju, zemlje iz kojih danas preko Vojvodine u Evropu stižu migranti.

Uspostavljanje turske vlasti opet prati egzodus dotadašnjeg stanovništva Vojvodine. Katoličko stanovništvo, uključujući Mađare, iseljava se, a gradove nastanjuje etnički šaroliko stanovništvo – islamizovani Sloveni, Turci, Arapi, Srbi, Grci, Cincari, Rumuni, Jevreji, Jermeni... U opustelim selima naseljavaju se Srbi i Rumuni... Vojvođanski gradovi tada dobijaju orijentalni izgled. Sombor ima pet džamija, Sremska Mitrovica čak 17, a Mehmed-paša Sokolović Bečkerek (današnji Zrenjanin), zbog zasluga koje su mu lokalni Srbi učinili prilikom osvajanja Banata, pretvara u svoj vakuf.

VELIKA SEOBA SRBA: Godine 1683. turska vojska poslednji put opseda Beč, bezuspešno. U pomoć Austrijancima u poslednji čas stižu trupe poljskog kralja Jana Sobjeskog koje razbijaju vojsku velikog vezira Kara Mustafe. Turska vojska se u haosu povlači, a u velikoj kontraofanzivi i posle serije dobijenih bitaka, austrijska vojska je 1689. oslobodila Ugarsku, zatim Srbiju i prodrla sve do Kosova i Makedonije. Pohod Austrijanaca podržao je veliki broj Srba koji su dizali ustanke i priključivali se austrijskoj vojsci. Ali ubrzo potom Turci primoravaju Austrijance na povlačenje do Dunava i Save. Plašeći se osvete zbog vojne pomoći Austrijancima, pećki patrijarh Arsenije III Čarnojević odlučuje se za egzodus srpskog stanovništva iz Kosova i Stare Srbije. Godine 1690. on predvodi veliku seobu Srba ka severu. Na put kreće 37.000 porodica, odnosno oko 185.000 ljudi, a sa Srbima put Vojvodine kreće i jedan deo Albanaca.

Seoba Srba 1690. na crtežu Franca Juze

Stigavši u Beograd, Arsenije Čarnojević šalje molbu austrijskom caru Leopoldu I da dozvoli izbeglima da se nasele u Ugarskoj. Austrijski car tada izdaje povelju kojom dozvoljava Srbima da se nasele do Budima i Komorana i garantuje im crkveno-školsku autonomiju uz uslov da postanu austrijski vojnici. Ovom poveljom je ozakonjen položaj Srba u Ugarskoj.

Karlovačkim mirom iz 1699. Austrija i formalno preuzima vlast u Vojvodini, izuzev Banata, koji 1718. potpada pod vlast Habzburgovaca. Posle austrijskog osvajanja Vojvodine, gotovo celokupno muslimansko stanovništvo se iselilo sa ovih prostora. Brojke se ne znaju, ali se zna da je muslimansko stanovništvo činilo većinu gradskog stanovništva u Somboru, Mitrovici, Varadinu (Petrovaradinu), Vršcu, Iloku, Titelu i drugde. Jedan broj izbeglih muslimana se naselio u Bosni i Hercegovini, gde su ih zvali "Unđurovci". Austrijanci su po dolasku uništili sve tragove turske epohe i islamske kulture.

Nakon rata između Turaka i evropskih hrišćanskih zemalja, uključujući Rusiju, koji se naziva Velikim turskim, Bečkim ili Ratom Svete lige, Vojvodina je krajem XVII veka pod vlašću Austrijske carevine, ali je opustošena teritorija. U cilju stvaranja tampon zone prema Turskoj, Austrija i na teritoriji Vojvodine formira Vojnu krajinu u kojoj Srbi pristigli sa Čarnojevićem služe kao graničari.

Pola veka nakon Velike seobe Srba, 1737. godine, izbija novi rat Austrije i Rusije protiv Turaka koji prodiru u Srbiju. I opet Srbi pod Turcima, ovoga puta na poziv patrijarha Arsenija IV Jovanovića dižu ustanak. Turci u kontraudaru opet proteruju Austrijance iz Srbije, a Srbi, plašeći se odmazde, još jednom u drugom velikom migratornom talasu kreću put Ugarske. Vuk Karadžić navodi da je veći broj ovih "migranata" iz Druge velike seobe Srba pobijen u turskim prepadima nego što je dospeo u Vojvodinu, i navodi brojku od čak 80.000 mrtvih. Nakon ovih seoba, Srbija je skoro opustela zemlja.

PUPIN O VOJVOĐANSKIM SRBIMA: Koliko je Velika seoba Srba bila značajan događaj u svesti vojvođanskih Srba, svedoče reči koje je Mihajlo Pupin (1854–1935) zapisao u svojoj autobiografiji Sa pašnjaka do naučenjaka, za koju je u Americi 1924. godine dobio Pulicerovu nagradu:

"I danas, kada mi pred oči izađe slika detinjstva u selu Idvoru, vidim da je glavni posao duhovnog života seoskog sveta bio u tome da održavaju i neguju stara predanja. Spoznaja o tim predanjima bila je tom svetu potrebna i dovoljna da bi razumeo svoj položaj u svetu i u austrijskom carstvu. Kada se moj narod, pod patrijarhom Čarnojevićem, preselio u Austriju i nastanio se u Vojnoj granici, zaključio je tačno određeni ugovor sa carem Leopoldom I. Taj ugovor je ubeležen u jednom austrijskom državnom spisu koji se zove ‘Privilegije’. Po tom starom ugovoru, Srbi u Vojnoj granici imali su prava na duhovnu, privrednu i političku samoupravu. Zemlja koja im je tim ugovorom predata postala je njihova neotuđiva svojina. U našem selu, mi smo sami izdržavali svoju školu i svoju crkvu, i svako selo biralo je svoju upravu. Na čelu sela bio je knez, ili starešina, obično neki plećat seljak. Moj otac bio je knez nekoliko puta. Vladike i narod birali su svoje duhovne i svetovne starešine, patrijarha i vojvodu, svetovnog i vojnog poglavara. Mi smo bili slobodni, nezavisni vlasnici zemlje. Za te ‘privilegije’ narod je, zauzvrat, preuzeo na sebe obavezu da brani južne granice od turske najezde. Ali, kada je naš narod, pod vrhovnim zapovedništvom princa Evgenija Savojskog, u početku XVIII stoleća pomogao da se Turci proteraju preko Dunava, i kada je car otkrio sjajne ratničke sposobnosti Srba iz Vojne granice, podstakao je da se prvobitne odredbe ‘Privilegija’ preudese tako kao da su se srpski graničari obavezali i na to da brane austrijsko carstvo od svih njegovih neprijatelja. Tako su Srbi iz Vojne granice branili caricu Mariju Tereziju od Fridriha Velikog, branili su cara Franju od Napoleona, branili su cara Ferdinanda od pobunjenih Madžara 1848. i 1849. godine, a 1859. i 1866. su branili Austriju i od Italije. Junački podvizi Idvoraca u vreme ovih ratova bili su osnova za mnoga predanja u Idvoru, sačuvana u mnogim pričama i zanosnim pesmama. Čitanje i pisanje slabo je cvetalo tih dana u Idvoru, ali je zato pesništvo bilo u punom jeku. (..) ‘Privilegijama’ je graničarima bila zajamčena ta sloboda, i za tu svoju slobodu oni su bili uvek gotovi da se bore za austrijskog cara na svim bojištima. Vernost caru bila je osnovna vrlina graničara, i ta vernost bila je jača i od divljenja koje su osećali prema Garibaldiju 1866. godine, pa je tako došlo i do austrijske pobede kod Kustoce. Austrijski car, kao čuvar njihove slobode, uživao je počasno mesto pored ljudi kao što su bili Kraljević Marko, Karađorđe, car Aleksandar Oslobodilac, Linkoln i Garibaldi. Ova su imena bila upisana u ‘Knjizi slave’ u Idvoru.

Ali, kada je 1869. car ukinuo Vojnu granicu i njen narod izručio Madžarima, graničari su osetili da su izdani i da je car pogazio svoju reč, datu njima, a upisanu u ‘Privilegijama’. I danas se sećam kako mi je otac rekao jednoga dana: ‘Ti ne smeš služiti cara. Car je pogazio svoju reč; u očima graničara, on je izdajica! Graničari preziru čoveka koji svoju reč ne drži.’ Iz tog razloga, u kući moga oca nije bilo slike austrijskog cara posle 1869. godine.

Kada mi danas na um dođu oni dani, osećam, kao što sam uvek osećao, da je ovaj izdajnički postupak austrijskog cara 1869. bio početak konca austrijske carevine. On je bio začetak buđenja nacionalne svesti u carstvu Franje Josifa Habzburškog. Ljubav naroda prema zemlji u kojoj su živeli počela je da jenjava, dok se, najzad, nije sasvim ugasila. A kad ta ljubav zamre, mora umreti i država. Taj sam nauk naučio od nepismenih seljaka u Idvoru."

KOLONIZACIJA NEMACA: Početkom XVIII veka, pored naseljavanja Srba, Austrija pokreće dugotrajnu kampanju doseljavanja drugih naroda iz carevine u Vojvodinu, u prvom redu Nemaca i Mađara. Već za vreme Karla VI, 1712. godine u Vojvodinu su pristigli prvi nemački doseljenici, uglavnom siromašni seljaci, kojima je država poklanjala zemlju i kuće, uz značajne poreske olakšice. Tri velika talasa planskog doseljavanja Nemaca iz Nemačke u Vojvodinu bili su 1720-ih godina za vreme cara Leopolda, 1740-ih za vreme Marije Terezije i 1760-ih za vreme Josipa II. Iako su dolazili iz raznih delova Nemačke, domaće srpsko stanovništvo ih je nazvalo "Švabama", prema jugozapadnoj nemačkoj regiji Švabiji. Doseljavanje je u početku išlo teško, zato što su se pridošlice s mukom prilagođavale kako močvarnim uslovima tako i čestim turskim upadima s juga. S obzirom na to da je ubrzo presahnuo priliv dobrovoljaca, tokom vladavine Marije Terezije (1740–1780) poseglo se za deportovanjem sitnih i krupnih prekršitelja zakona i otpadnika od društva, čak i prostitutki. Eksperimentalni pokušaj da Vojvodina postane neka vrsta "evropske Australije" pokazao se ubrzo neuspešnim, pošto su se deportovani otimali državnoj kontroli i završavali kao jeftina radna snaga veleposednika, dok su prostitutke, suprotno činovničkoj zamisli da ih se privoli da se bave poljoprivredom, zahvaljujući trgovcima belim robljem bile prodavane na Bliskom istoku. Već šezdesetih godina XVIII veka odustalo se od ovakvog vida doseljavanja. Umesto toga, država je počela više da ulaže u unapređenje doseljeničkih naselja, poljoprivredne i druge opreme.

"Doseljavanje Nemaca u Ugarsku u XVIII veku", slika Stefana Jegera

Tokom XVIII veka, i kasnije, na teritoriju Vojvodine u nekoliko talasa planske kolonizacije u većem broju pristižu Nemci i Mađari, zatim Slovaci, Hrvati, Rusini, Rumuni i drugi. Vojvodina tako postaje jedno od etnički najmešovitijih regiona Evrope.

SEOBE U RUSIJU: Pored useljeničkih migracija u Vojvodini tokom XVIIII veka, bilo je, međutim, i onih iseljeničkih. Takve su bile seobe Srba iz Vojvodine u Rusiju u prvoj polovini XVIII veka. O njima je, na temelju Memoara Simeona Piščevića i druge istorijske građe, pisao Miloš Crnjanski u svojim romanima Seobe i Druga knjiga Seoba. Naime, nakon Druge velike seobe Srba, među vojvođanskim Srbima javlja se nezadovoljstvo austrijskom upravom i želja da svoje seobe nastave dalje ka Rusiji, naročito nakon ukidanja nekih delova vojvođanske Vojne krajine. U Drugoj knjizi Seoba, Crnjanski kroz sudbinu braće Isakovič opisuje ove seobe Srba u Rusiju, na prostor Ukrajine. U prihvatu srpskih doseljenika, ruske vlasti 1752. i 1753. formiraju dve administrativne oblasti – Novu Srbiju u centralnoj Ukrajini, i Slavenoserbiju, između Donjecke i Luganske oblasti u istočnoj Ukrajini. U Rusiji su Srbi osnivali gradove i nazivali ih po gradovima iz kojih su otišli. Tako su sredinom XVIII veka na geografske mape carske Rusije, na teritoriji Ukrajine upisani gradovi Sombor, Mošorin, Kanjiža, Bečej, Subotica, Senta, Pančevo, Čongrad, Vukovar, Zemun, Vršac, Slankamen, Sentomaš, Titel, Ilok, Martonoš, Nadlak, Kovin... Broj Srba koji se iz Vojvodine odselio u Rusiju nije utvrđen. "Predanje kaže, iselilo se u Rosiju oko dvesta hiljada duša. Serbski papiri kažu oko dvadeset hiljada. Ruski kažu, dve-tri hiljade", piše Crnjanski. Srbi u Rusiji su se brzo asimilovali, a carica Ekatarina Velika je već 1764. ukinula srpske administrativne oblasti u Ukrajini.

PRIČE O SEOBAMA: Kadrovi iz filma "Seobe" (1994) Saše Petrovića, ekranizacija romana Miloša Crnjanskog

DRUGI KOLONISTI: Za vreme vladavine austrijskog cara Josifa II (1780–1790) da bi se stimulisale migracije u Vojvodini, doseljenicima su povećane privilegije, osim poljoprivrednika ohrabrivano je i doseljavanje zanatlija, a pripadnicima protestantske vere omogućena je sloboda veroispovesti, iako je katoličanstvo zadržalo status državne religije. Tako je veliki broj protestantskih Slovaka i Mađara dospeo u Srednje Podunavlje. Ovo je bila značajna promena, s obzirom na to da se do tada na protestante gledalo sa podozrenjem. Pored toga, doseljenici različitih nacionalnih i religijskih pripadnosti, kao što su Jevreji, Rusini, Bunjevci, Rumuni, Cincari i drugi, bili su takođe ohrabrivani da postanu deo vojvođanskog etničkog mozaika, iako je on nastajao manje-više iz nužde. U XIX veku, kada je Otomansko carstvo bilo na izdisaju, stvoren je u Vojvodini relaksiran ambijent, a postojeći kulturni amalgam su držale na okupu čvrsta administracija i solidna ekonomija. Pored pobrojanih naroda koji su kolonizovani u Vojvodini, danas je gotovo zaboravljeno da su među doseljenicima bili čak i Francuzi, Katalonci i Italijani. Od ovih naroda, koji su se tokom vremena uglavnom pretopili u Nemce, Mađare ili Srbe, ostao je trag u prezimenima i vojvođanskim toponimima.

FRANCUZI: U XVIII veku u Banatu su osnovana tri sela – St-Hubert, Charleville i Seultour – sa francuskim doseljenicima, uglavnom iz oblasti Alzasa i Lorene. U početku je francuska zajednica u ovim mestima imala svoju školu i crkvu, ali se nakon nekoliko generacija njihov identitet gotovo u potpunosti sjedinio sa nemačkim, mađarskim, i nešto manje srpskim. Negdašnja tri francuska naselja danas čine Banatsko Veliko Selo kraj Kikinde. Njegovi ponemčeni stanovnici napustili su Srbiju 1944. godine, da bi se tu doselili srpski kolonisti iz Bosne. Delovi Banatskog Velikog Sela i danas, u posrbljenom obliku (Sveti Hubert, Šarlevil i Soltur), čuvaju sećanje na francuske doseljenike.

KATALONCI, ITALIJANI: Katalonci su u Banat stigli kao podanici austrijske vojske ili pripadnici administracije na Siciliji i u Napulju. Kada su Habzburgovci izgubili Napulj i Siciliju, jedan broj Katalonaca je sa svojim porodicama najpre dospeo do Beča, a zatim su otud bili raseljeni na granicu sa Otomanskim carstvom. Toponim koji je nastao prema imenu važne ličnosti katalonskog porekla je Perlez. Ovo mesto je tako nazvano po grofu Perlasu (Francis Vilana-Pearls), visokom činovniku iz Temišvara zaslužnom za osnivanje naselja 1752. godine. Bečkerek, današnji Zrenjanin, u prvoj polovini XVIII veka katalonski kolonisti nazvali su Nova Barselona (Neu Barcellona).

Italijanski kolonisti u Vojvodinu su stigli zajedno sa Kataloncima, ali su pristizali i nešto kasnije, kada su u organizaciji bečke administracije radili na pokretanju svilarske industrije i izgradnji železnice u Banatu i Sremu.

ČESI, BUGARI: U južnom Banatu i danas postoji Češko Selo, mesto od nekih četrdesetak stanovnika, koji su većinom Česi. Mesto je osnovano pod imenom Ablian 1837. godine od strane doseljenika iz Plzena, Praga i Česlava.

Banatski Bugari Palćeni su katoličke veroispovesti, i prema zvaničnim podacima ima ih oko 1600 u srpskom delu Banata, u selima kao što su Ivanovo, Belo Blato, Skorenovac itd. Ova nevelika zajednica ima više nego interesantnu istoriju. Pavlikijani ili Palćeni potiču od dualističke jeresi nastale u VII veku u Jermeniji, koja je odbacivala crkvenu hijerarhiju. Budući blisko zoroastrizmu, pavlikijansko verovanje pretpostavlja postojanje dva Boga – jednog koji je stvoritelj duše i drugog koji kreira sve što je povezano sa materijalnim aspektima. Mnogo vekova kasnije, Pavlikijani doseljeni u Bugarsku su se asimilirali sa tamošnjim stanovništvom, prihvatajući jezik i običaje; franjevački misionari su ih sredinom XVII veka preveli u katoličanstvo, da bi bežeći pred turskim nametima oni dospeli na austrougarsku teritoriju, u današnji srpski i rumunski Banat. Oni govore tzv. palćenski jezik, proizašao iz bugarskog dijalekta, u kome se prepliću uticaji nemačkog, mađarskog, rumunskog i srpskog jezika, a koriste latinično pismo, koje je polovinom XIX veka prilagodio Jozef Ril, učitelj iz Modoša (danas Jaša Tomić).

AUSTROUGARSKA: O etničkoj šarolikosti Vojvodine za vreme Austrougarske svedoči popis iz 1910. godine. To je poslednji popis stanovništva izvršen u Austrougarskoj. On nije beležio etničku pripadnost, već jezik stanovništva, odnosno "najčešće govoren jezik". U Vojvodini je tada živelo oko 1,5 miliona ljudi. Srpskim je govorilo 33,8 odsto populacije, mađarskim 28,1, nemačkim 21,4, hrvatskim, bunjevačkim i šokačkim 6, rumunskim 5, slovačkim 3,7, rusinskim i ukrajinskim 0,9, a ostalim 1,1. Inače, u vreme Austrougarske srpsko stanovništvo je imalo relativnu većinu u Vojvodini, i tako je ostalo sve do Drugog svetskog rata. Procenat Srba je neznatno varirao. Tako je Srba 1880. u Vojvodini bilo 35,5 odsto, 1890 – 34,4 odsto, 1900 – 33,7 odsto, 1910 – 33,8 odsto, posle Prvog svetskog rata 1921 – 34,9 odsto, 1931 – 37,8 odsto.

Treba još reći da migracije u Vojvodini nisu bile jednosmerne. Značajna je bila i emigracija. Tako je početkom XX veka, od 1901. do 1913. zabeležen negativni migracioni saldo, pri čemu se pojavljuje manjak od skoro 85.000 ljudi. Sa druge strane, od 1919. do 1940. migracioni saldo je pozitivan, i iznosi skoro 26.000.

PRVI SVETSKI RAT: Prvi svetski rat je izazvao veliko pomeranje stanovništva svuda u svetu. Tako je bilo i u Vojvodini, ali struktura stanovništva ipak se nije značajno promenila. Kao i pre rata, prostor Vojvodine nastanjuje etnički izrazito mešovito stanovništvo, a najbrojnije su srpska, mađarska i nemačka populacija. Tako je sve do Drugog svetskog rata, samo je procenat učešća etničkih zajednica u ukupnoj vojvođanskoj populaciji varirao. Pomenimo jednu epizodu pomeranja stanovništva iz samog rata. Krajem 1917. u Novom Sadu je osnovan Središnji odbor za Bačku, Banat i Baranju sa ciljem da prihvata siročad iz Bosne i Hercegovine. Uspeo je da zbrine oko 10.000 dece, smestivši ih po mestima u Vojvodini i Slavoniji.

Nakon Prvog svetskog rata, 1. decembra 1918. proglašena je Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. Prethodno, 25. novembra, u organizaciji Srpskog narodnog odbora iz Novog Sada sazvana je Velika narodna skupština Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena u Banatu, Bačkoj i Baranji, koja podržava otcepljenje ovih regiona od Ugarske i njihovo prisajedinjenje Kraljevini Srbiji. Dan pre sazivanja Velike narodne skupštine u Novom Sadu, održan je Veliki narodni zbor u Rumi na kome je proglašeno prisajedinjenje Srema Kraljevini Srbiji. Time Vojvodina postaje deo Srbije, odnosno Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.

Godine 1920. Trijanonskim ugovorom o miru s Mađarskom, Mađarima i Nemcima u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca priznato je pravo da u roku od dve godine mogu da se odluče hoće li ostati u Kraljevini SHS ili optirati u matičnu državu. Istim ugovorom pravo da mogu da optiraju za novostvorenu Kraljevinu SHS dato je i Srbima i drugim Južnim Slovenima u Mađarskoj. Vojvođanski Nemci ovo pravo uglavnom nisu iskoristili, dok se podaci o broju izbeglih i optiranih Mađara razlikuju. Mađarski Srbi su ovo pravo iskoristili u velikom broju. U periodu između 1921. i 1931. godine iz Mađarske u Vojvodinu preselilo se oko 12.000 Srba optanata. Ako se uz njih uračuna i oko 2500 Srba izbeglica iz Mađarske (koji su izbegli u toku 1921. godine, u vreme razgraničenja), tada je ukupan broj preseljenih Srba iz Mađarske bio oko 14.500. To je činilo većinu mađarskih Srba, kojih je u Mađarskoj živelo dvadesetak hiljada. Osim ovih seoba iz Mađarske, zabeleženo je i veće doseljavanje Srba poreklom iz Like i Severnog primorja. Oko 6500, uglavnom dobrovoljaca iz Prvog svetskog rata, kolonizovani su u Vojvodinu nakon tog rata.

Ako uporedimo podatke između popisa stanovništva koji je izvršen u Austrougarskoj 1910. i popisa stanovništva u Kraljevini Jugoslaviji 1931, primećuje se ipak nevelika promena etničke strukture Vojvodine kao posledica migracija izazvanih Prvim svetskim ratom, kao i kolonizacija koje su potom usledile. Srba je 1931. u Vojvodini bilo 37 odsto, Mađara 23, Nemaca 20,2, Hrvata, Bunjevaca i Šokaca 8,2, i tako dalje.

DRUGI SVETSKI RAT: Drugi svetski rat doneće velike migracije čija je posledica bila dramatična promena u strukturi stanovništva Vojvodine. Naime, u poratnom periodu desila su se dva značajna i velika migratorna talasa.

Najpre je Antifašističko veće Narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ), proglasilo sve državljane nemačke narodnosti kolektivno za narodne neprijatelje, oduzelo im sva državljanska prava i 21. novembra 1944. donelo odluku o kompletnoj i kolektivnoj konfiskaciji celokupne imovine. Oko 250.000 vojvođanskih Nemaca pod optužbom saradnje sa okupatorom proterano iz Vojvodine. Time su Nemci nakon dva veka iz Vojvodine skoro u potpunosti nestali.

Kadrovi iz TV serije "Osma ofanziva" (1979) u režiji Soje Jovanović, ekranizacija romana Branka Ćopića

U isto vreme, u Vojvodinu je stiglo oko 216.000 kolonista, najviše iz Bosne i Hercegovine i Hrvatske, zatim iz "uže" Srbije, Crne Gore, Makedonije, Kosova i Metohije. Ovu kolonizaciju novoformirana komunistička Jugoslavija je sprovela kako bi kompenzovala depopulaciju Vojvodine nastalu usled ratnih žrtava (oko 55.000) i iseljavanja Nemaca. Međutim, i pored toga, migracioni saldo u poratnim godinama je bio negativan – između 1945. i 1947. broj stanovnika Vojvodine smanjen je za skoro 10.000 ljudi. O kolonizaciji Vojvodine i tome kako su se u novoj sredini snalazili kolonizovani bosanski Krajišnici, u svojim romanima Osma ofanziva i Ne tuguj, bronzana stražo, pisao je Branko Ćopić. Treba reći i da jedan broj kolonista nije mogao da se prilagodi vojvođanskim prilikama i njih nešto više od 21.000 vratilo se u zavičaj.

GRCI: Nakon Drugog svetskog rata u Vojvodinu su dospele i grčke izbeglice koje su između 1945. i 1948. nastanjene u mestu Buljkes u južnoj Bačkoj, i od njega načinili grčku koloniju, svojevrsnu komunističku "grad-državu". Prethodno, Buljkes je 1786. naseljen nemačkim doseljenicima, a posle 1944. godine većina stanovništva je napustila selo sa okupatorskom vojskom, ili su bili prognani nakon dolaska novih vlasti. Nakon građanskog rata u Grčkoj, jugoslovenska vlada je omogućila da se 4650 izbeglica, pripadnika i simpatizera narodnooslobodilačke vojske ELAS, komunističkog pokreta poraženog u tamošnjem građanskom ratu, naseli u ovo opustelo selo u Bačkoj. Buljkes je tada dobio status neke vrste eksteritorijalne grčke republike. U njemu je štampan novac – buljkeški dinar, postojala je lokalna policija IKA, zatim grčke škole, pozorište, štampan je lokalni list koji je izlazio triput nedeljno, čak i mesečni dečji časopis "Aetopula", razume se, sve na grčkom jeziku... Čitav ovaj svet nestao je sa Rezolucijom Informbiroa, kada je, da bi se sprečio sukob među samim stanovnicima, predloženo da oni koji žele emigriraju dalje u zemlje socijalističkog lagera. Preostali, njih oko 800 koji su podržali jugoslovenski politički pravac, napustili su ovo mesto nakon čega je ono još jednom opustelo i zatim iznova naseljeno, ovaj put kolonistima iz različitih krajeva Jugoslavije, koji su svoje novo stanište preimenovali u Maglić.

MAĐARSKE IZBEGLICE: Gušenje antisovjetske pobune u Mađarskoj u jesen 1956, tzv. Mađarska revolucija, pokrenula je veliki izbeglički talas ka Austriji i Jugoslaviji. Zbog straha od represalija iz Mađarske je tada izbeglo oko 200.000 Mađara, od čega se oko 20.000 mađarskih izbeglica 1957. godine našlo u prihvatnim centrima u Jugoslaviji. Od registrovanih 19.857 mađarskih izbeglica na teritoriji Jugoslavije, 16.374 emigriralo je na Zapad, 2773 lica je repatrirano i samo 634 izbeglice su se integrisale u jugoslovensku sredinu, jednim delom i u Vojvodini.

JUGOSLAVIJA: Iseljavanjem Nemaca i kolonizacijom Vojvodine, značajno se menja i etnička struktura Vojvodine. Srbi prvi put postaju većinski narod. Dok je na popisu iz 1931. Srba u Vojvodini bilo 37,8 odsto, nakon Drugog svetskog rata srpski udeo u vojvođanskoj populaciji prelazi pedeset odsto i konstantno raste. Godine 1948. u Vojvodini je Srba 50,4 odsto, i raste iz godine u godinu do 1991, kada ih je 56,8 odsto.

U poratnim decenijama, Vojvodina je i dalje predstavljala značajan imigracioni prostor. Priliv stanovništva je tekao naročito iz Bosne i Hercegovine, Hrvatske i "uže" Srbije. Statistike kažu da se od 1953. do 1970. u Vojvodinu iz drugih krajeva Jugoslavije doselilo više od 250.000 ljudi.

Prema popisu iz 1991. u Vojvodini je živelo 2.013.889 stanovnika. Od 1948. godine, kada je u ovoj pokrajini živelo 1.663.212 stanovnika, broj žitelja se do 1991. povećao za 350.677 ili za 21,08 odsto. Prema popisu iz 1991. u Vojvodini su živela 1.143.723 stanovnika srpske narodnosti ili 56,8 odsto ukupnog stanovništva. U odnosu na popis od 1948, kada je u Vojvodini bilo 841.246. Srba, njihov broj se povećao za 302.477 ili 35,96 odsto, što se tumači stalnim doseljavanjem Srba posle Drugog svetskog rata iz drugih republika SFRJ, naročito u prvim posleratnim decenijama kada je kod Srba i prirodni priraštaj bio povoljan.

Po popisu od 1991. u Vojvodini je živeo 339.491 Mađar (16,9 odsto ukupnog stanovništva). Broj Mađara u Vojvodini u posleratnom periodu najpre je rastao do šezdesetih godina (1948: – 428.932 ili 25,8 odsto ukupnog stanovništva; 1961: Vojvodina – 442.561 – 23,9 odsto), a od šezdesetih broj Mađara opada tako da umanjenje od 1961. do 1991 u Vojvodini iznosi 103.070 ili 23,29. Ovaj pad se objašnjava negativnim migracionim saldom i niskim prirodnim priraštajem.

Od ostalih etničkih grupa u Vojvodini, depopulaciju u ovom periodu doživeli su Rumuni i Hrvati. Broj Rumuna u Vojvodini iznosio je 1948. godine 59.263 (3,6 odsto stanovništva), a 1991. bilo ih je 38.809 (1,9 odsto). Kada je reč o vojvođanskim Hrvatima, 1948. godine u Vojvodini ih živi 134.232 ili 8,1 odsto, a 1991. njih 74.808, odnosno 3,7 odsto stanovništva. Najveći pad zabeležen je u periodu od 1981. do 1991. i iznosi 35,5 odsto, a on se delimično tumači porastom broja Bunjevaca i Šokaca, kojih je prema popisu iz 1981. bilo 9755 odnosno 199, a 1991. godine 21.434, odnosno 1783.

Raspad Jugoslavije i migracije izazvane ratovima doneće nove dramatične promene u strukturi stanovništva Vojvodine.

RASPAD JUGOSLAVIJE: U studiji Vesne Lukić "Dve decenije izbeglištva u Srbiji", urađenoj na osnovu rezultata popisa stanovništva iz 2011, a objavljenoj ove godine, navode se sledeće činjenice:

"Tokom građanskog rata na prostorima bivše Jugoslavije Srbija je primila veliki broj izbeglica iz bivših jugoslovenskih republika, većinom srpskog stanovništva iz Bosne i Hercegovine i Hrvatske. Najveći broj izbeglih lica iz Bosne i Hercegovine došao je u Srbiju tokom 1992, dok je većina izbeglica iz Hrvatske potražila utočište u Srbiji u avgustu 1995. godine, nakon što je hrvatska vojska (vojnim operacijama Bljesak i Oluja u maju i avgustu te godine) povratila teritorije koje su držale srpske snage. Maksimalan broj izbeglih lica registrovan je Popisom izbeglica 1996. u Srbiji, kada je zabeleženo 617.728 lica, od čega 537.937 izbeglica i 79.791 ratom ugroženo lice, koje prema međunarodnim normama nema pravo na izbeglički status. Od ovog broja u Vojvodinu je došlo 259.719 lica, od čega 229.811 izbeglica i 29.908 ratom ugroženih lica."

LETO 1995: Izbeglice iz Hrvatske

Broj izbeglica iz Bosne i Hrvatske koji je devedesetih stigao u Vojvodinu je otprilike isti kao i broj doseljenika u kolonizaciji posle Drugog svetskog rata.

"Kolonizacija između dva svetska rata u periodu 1919–1931. i kolonizacija posle Drugog svetskog rata u periodu 1945–1948. odrazile su se svojevremeno na promene u brojnosti i strukturi stanovništva Vojvodine. Međutim, uticaj ovih kolonizacija primetan je i u savremenim migracionim tokovima", primećuje Vesna Lukić. "Opštine u Vojvodini u kojima izbeglice čine najveći udeo u ukupnom stanovništvu većinom su opštine u koje se doselio veliki broj kolonista posle Drugog svetskog rata. Jedan od značajnih faktora u izboru odredišta izbeglica bilo je postojanje rodbinskih i prijateljskih veza sa stanovništvom kolonizovanim iz bivših jugoslovenskih republika. Naime, u periodu 1945–1948. godine na prostor Vojvodine doseljeno je 14.560 porodica iz Bosne i Hercegovine i 9979 porodica iz Hrvatske."

Nakon izbeglica iz Bosne i Hrvatske, posle 1999. godine u centralnu Srbiju stižu prognanici iz Kosova i Metohije. Prema podacima UNHCR-a njih 94,2 odsto sa statusom interno raseljenih lica, ukupno 176.219 ljudi, registrovano je u centralnoj Srbiji, a svega 10.910 u Vojvodini.

Pored doseljavanja, u ovom periodu zabeležen je i proces iseljavanja. Značajna depopulacija se beleži kod Mađara i Hrvata. Godine 1991. u Vojvodini je živelo 339.491 Mađara (16,9 odsto), a 2011. 251.136, odnosno 13 odsto. Hrvata je 1991. bilo 74.808, odnosno 3,7 odsto, dok ih je 2011. bilo 47.033, odnosno 2,43 odsto.

Sve ovo je uticalo da se etnička struktura stanovništva donekle promeni. Prema popisu iz 2011. godine, u Vojvodini živi 1.931.809 stanovnika (1991. je bilo 2.013.889). Srbi čine 66,76 odsto stanovništva (1991. ih je bilo 56,8 odsto, uvećanje je 145.912), zatim Mađari 13 odsto, Slovaci 2,6 odsto, Hrvati 2,43 odsto, Romi 2,19 odsto, Rumuni 1,32 odsto, Crnogorci 1,15 odsto i tako dalje.

Bez obzira na demografske promene izazvane migracijama, Vojvodina je zadržala multietnički karakter.

Saša Rakezić, Goran Berić