Otkriće:
Pogled iz bakarnog doba

Arheološki nalazi na eneolitskom lokalitetu Velika humska čuka govore o mogućim vezama zajednica sa naših prostora i onih sa donjeg Dunava, kao i o mogućem pronalasku praistorijskog bubnja

Ovog leta, na arheološkom lokalitetu Velika humska čuka, u blizini sela Hum, desetak kilometara od Niša, arheolozi su otkrili niz fino izrađenih posuda iz starijeg bakarnog doba koje nemaju paralela u do sada pronađenom materijalu iz tog vremena u Srbiji, kao i svedočanstva o mogućem ritualnom činu obavljanom u ta drevna vremena.

Velika humska čuka je gradinsko naselje na kojem su zastupljeni kulturni slojevi od starijeg bakarnog doba (oko 4300 pre n.e.), kada je lokalitet bio prvi put naseljen, do kasnoantičkog perioda (4-5. vek). Uzvišenje na kojem je smešten lokalitet poprilično je visoko i strmih strana, tako da je pružalo dobre uslove za odbranu, a zaravnjena površina na vrhu bila je pogodna za formiranje većeg naselja, uz mogućnost odličnog pregleda okoline. Time treba pridodati činjenicu da je Niš smešten na raskrsnici prirodnih komunikacija koje vode od Panonije ka egejskom svetu (doline Velike Morave i Južne Morave, a zatim Vardara) i od centralnog Balkana ka Trakiji i Crnom moru (dolina Nišave), što govori o sjajnoj geo-strateškoj poziciji lokaliteta.

Prva istraživanja Velike humske čuke obavljena su tridesetih i pedesetih godina prošlog veka, a novija su započela 2009. godine manjom sondom (sonda je arheološki iskop pravougaone forme), da bi se nastavila 2014. sistematskim istraživanjima koja traju do danas. Ovogodišnja iskopavanja su izvodili stručnjaci Arheološkog instituta i Narodnog muzeja u Nišu, dok je rukovodilac projekta bio dr Aleksandar Bulatović, naučni savetnik Arheološkog instituta u Beogradu.

U Sondi 4 otkrivene su oslikavanjem ukrašene posude i predmeti različite namene, koji su po svojoj prilici tu bili postavljeni u ritualne svrhe, pre nego što je građevina u kojoj su nađeni bila zapaljena. Aleksandar Bulatović pojašnjava: „Tu smo pronašli i istražili ostatke jednog objekta (stambenog?) čija je podnica načinjena od nabijene zemlje, a zidovi od drvene konstrukcije oblepljene blatom pomešanim sa krečom. Tačne dimenzije i oblik objekta još nisu utvrđeni jer su ostaci nađeni relativno plitko, a tu je teren strm, pa su ostaci prilično poremećeni. Ipak, moguće je konstatovati da je objekat goreo (bar delimično) i da su brojne cele posude, ukopane u podnicu, bile izložene plamenu. Celokupan kontekst nalaza ukazuje, bar u ovoj prvoj preliminarnoj analizi, da je građevina s namerom zapaljena, odnosno da su posude ostavljene da izgore zajedno sa objektom. Da je ovo bio verovatno ritualni čin, potvrđuju i mnogobrojne keramičke posude koje su bile uglavnom cele i izuzetno slikovito dekorisane, kao i nalazi mogućeg muzičkog instrumenta, žrtvenika i prosopomorfnog (u obliku ljudskog lika) poklopca unutar objekta. Ovo ne bi bio usamljen slučaj namernog, ritualnog paljenja stambenog objekta, jer je sličan ritual već uočen u prethodnoj, vinčanskoj kulturi, gde su kuće bile spaljivane, a u njima je bio celokupni inventar kuće, u nekim slučajevima čak i veći od uobičajenog, što je upravo i slučaj sa objektom na Velikoj humskoj čuki. Treba dodati da smo pre tri godine na oko 15 m od ove kuće otkrili ostatke objekta slične konstrukcije, takođe gorelog u požaru, sa pet celih posuda postavljenih na podnici kuće u pravilnoj liniji približnog pravca sever-jug."

Prema stilsko-tipološkim odlikama keramike, kuće najstarijeg naselja na Velikoj humskoj čuki pripadaju starijem bakarnom dobu. Tada su ovo područje, kao i jugozapadnu Rumuniju, zapadnu Bugarsku, Makedoniju i severnu Grčku naseljavale zajednice koje su bile nosioci tzv. Bubanj-Salkuca-Krivodol kulturnog kompleksa, koji je dobio naziv po lokalitetima u Bugarskoj (Krivodol), Rumuniji (Salkuca) i Srbiji (Bubanj kod Niša).

Aleksandar Bulatović ukazuje da nalazi „pokazuju neke forme, a naročito dekoraciju koja nije uobičajena za ove prostore, već bi je pre mogli povezati sa istodobnom kulturnom grupom na donjem Dunavu (Gumelnica grupa) ili čak sa Kukuteni grupom sa teritorije današnje severoistočne Rumunije. Sve to govori o mogućim vezama zajednica sa naših prostora i onih sa donjeg Dunava, što je i ranije primećeno, npr. u vezi sa fragmentom crveno slikane keramike sa predstavom ženske osobe u pokretu (ples ili stav adoracije?) koji smo pronašli na Velikoj humskoj čuki pre dve godine. Takve slikane antropomorfne predstave evidentirane su na keramici relativno udaljene Kukuteni kulture, a nisu zabeležene u okviru kulture koja je prisutna na ovim prostorima, Bubanj-Salkuca-Krivodol".

Osim što svedoče o vezama sa udaljenim kulturama i komunikaciji koja je već tada postojala među praistorijskim zajednicama, nalazi sa Velike humske čuke plene svojom posebnošću. Tu svakako spada i keramička konstrukcija, vrlo slična nalazima pronađenim u okviru Bubanj-Salkuca-Krivodol kulturnog kompleksa u Bugarskoj koje se tumače kao bubnjevi (tarabuke). Verovatno je da su muzički instrumenti postojali i u ranijim fazama praistorije, ali nije bilo moguće da budu zabeleženi arheološkim istraživanjima ukoliko su bili načinjeni od materijala podložnim truljenju, kao što su drvo ili koža. Tarabuka je vrsta udaračkog instrumenta koji se i danas ponegde pravi od glinenog okvira, na kojem je zategnuta membrana od kože.

Ukoliko bi to tumačenje bilo ispravno, nalaz iz Velike humske čuke svakako bi mogao da predstavlja jedan od najstarijih muzičkih instrumenata do sada pronađenih na teritoriji Srbije, značajan i po finoći izrade. Međutim, Aleksandar Bulatović je oprezan: „Osim autora koji tvrde da su to bubnjevi, ima i drugih koji misle da su to postamenti za druge manje posude (pehare i sl.). Drugo, predmet koji smo pronašli na Velikoj humskoj čuki je ukrašen sa gornje strane, gde bi trebalo da se razvuče koža, što je argument da nije reč o bubnju. Treće, samo sa dve strane su konstatovane drške, za koje bi mogla da se rastegne koža, a obično ih ima više, da bi se što bolje i pravilnije rastegnula, tako da ni s te strane ne možemo biti sigurni da je bubanj. Zato bih ja svakako istakao pronalazak tog predmeta, ali se ne bih usudio da u ovom momentu o tome dajem definitivan sud".

Ipak, možda najatraktivniji, a svakako za arheologiju veoma zanimljiv nalaz iz kuće u Sondi 4 jeste poklopac posude u vidu realistično prikazanog ljudskog lica. Bilo koji vid vizuelnog izražavanja da vam padne na um, ljudsko lice je univerzalan i u svim vremenima razumljiv idiom. U našim krajevima, tokom praistorije preovlađivalo je stilizovano prikazivanje ljudskog lica. Upečatljivost skulpture Lepenskog vira može se objasniti upravo činjenicom da ta hibridna, fantastična stvorenja u svojoj dubini takođe odražavaju i ljudski izraz. Vinčanska kultura je ostavila figurine koje poseduju lica pomalo misteriozna, nalik na masku. Glava čoveka sa Velike humske čuke nas posmatra pogledom možda nasmejanim, možda zamišljenim, ali ćemo nepogrešivo biti u stanju da prepoznamo njegovu humanu suštinu. Aleksandar Bulatović ističe da su „takvi realistični portreti nepoznati u ovom periodu na ovim prostorima, a jedine analogije za sada su poznate sa donjeg Dunava, iz već pomenute Gumelnica kulture (doduše ne tako realističan kao naš), što je još jedan argument više koji govori o kontaktima zajednica koje su naseljavale ova dva prilično udaljena regiona, centralnog Balkana i donjeg Dunava, odnosno istočne Muntenije, koje međusobno deli udaljenost od preko 500 km".

Čak i ukoliko proces našeg tumačenja međusobnih uticaja različitih drevnih kultura bude zahtevao decenije izučavanja, mi ćemo svakako, zahvaljujući otkrićima ovog leta, imati odakle da počnemo.

Saša Rakezić