Zadužbinarstvo u Srbiji:
Ko su današnji ktitori

Nekad su se zadužbine uveliko osnivale u cilju zaštite ugroženih osoba ili da se pomogne razvoj kulture i prosvete. U društvu tranzicije i pada moralnosti, zadužbinarstvo kao "dug Bogu i narodu" nije uspelo u većoj meri da oživi

Kroz istoriju gledano, pojava zadužbinarstva je po pravilu dominantna u onim razdobljima u kojima dobrotvori i darodavci najviše veruju u jačanje svoje države ili nacije. Ta "velika i duboka smislena potreba čoveka da učini dobro delo, da daruje za svoju dušu, da se oduži Bogu i narodu", kako zadužbinarstvo opisuje Slavko Vejinović, autor knjige o zadužbinarstvu, moglo bi se reći ujedno je mera uspona i pada srpskog državnog i nacionalnog bića, kao i mera njegove ekonomske snage, kulturne i obrazovne.

Danas, u poređenju sa vremenom Nemanjića ili vremenom velikih zadužbinara Kolarca, Igumanova, Spasića u doba nacionalnog romantizma, očito je da u Srbiji nema mnogo filantropa. Objašnjenje za odsustvo te vrste društvene solidarnosti, s jedne strane, traži se u društvu tranzicije i njegovom materijalističkom egocentrizmu odnosno bespoštednoj borbi za sebe i svoje pozicije. S druge strane, razlozi se nalaze u načinu na koji su se najbogatiji ljudi obogatili. Društveni analitičari pre svega smatraju da bogataš koji je novac stekao na sumnjiv način naprosto nema razvijen interes da ulaže u filantropiju. Neretko ističu i to da se u opštem padu moralnosti i empatije u srpskom društvu, najbogatiji slojevi uglavnom bave time kako još više svoje bogatstvo da uvećaju, a ne da ga kroz zadužbinarstvo umanjuju, pa i kada pokažu neku vrstu filantropije, ona bude više motivisana oslobađanjem od poreza, što im zakon i omogućava.

Po definiciji, zadužbina ili zadušbina ("za dušu"), kako se nekad pisalo i govorilo, odnosi se na zgradu ili ustanovu izgrađenu dobrovoljnim prilogom jedne ili više uticajnih osoba, čiju namenu određuje sam zadužbinar. Zadužbine su najčešće osnivane za zaštitu ugroženih osoba ili za razvoj kulture i prosvete. Po savremenim tumačenjima, zadužbina je "sve ono što je neko darivao svom narodu, državi, rodnom kraju ili zavičaju, za ostvarivanje društveno korisnih ciljeva". A u "Srpskom rječniku" Vuka Karadžića iz 1818, čijih se 200 godina postojanja obeležava upravo ovih dana, piše – "Najveća je zadužbina načiniti manastir ili crkvu, kao što su srpski carevi i kraljevi gradili; potom je zadužbina načiniti ćupriju na kakvoj vodi ili preko bare; kaldrmu po rđavom putu; vodu dovesti i načiniti blizu puta (i to se kaže graditi i načiniti – sebi – zadužbinu); usaditi ili nakalemiti voćku blizu puta, gladnog naraniti, žednog napojiti, golog odjesti (no ovo se kaže činiti i učiniti zadužbinu)".

Vladarska dinastija Nemanjića prva je podigla zadužbine u Srbiji, što se vremenski poklapa sa stvaranjem i rastom srpske srednjovekovne države. Kao zlatno doba zadužbinarstva računaju se XII, XIII i XIV vek tokom kojih su tadašnji srpski vladari, od Stefana Nemanje i Svetog Save do cara Dušana i kralja Milutina, izgradili mnoge znamenite građevine. Manastiri Studenica, Žiča, Pećka patrijaršija, Mileševa, Sopoćani, Gračanica i Visoki Dečani samo su deo zadužbina tadašnjih vladara, i to onaj deo sa najvišim dometima u građevinarstvu, freskoslikarstvu i duhovnosti uopšte.

S vremenom su prvobitni motivi darivanja i zadužbinarstva postajali raznovrsniji, pa su Nemanjići gradili i mostove i bolnice. Prve srpske bolnice osnivane su takođe po manastirima, u Hilandaru i Studenici. Uz njih, osnivane su i gradske apoteke, gradske bolnice, kao i sirotišta za napuštenu decu.

U srednjovekovnoj Srbiji zadužbinari su najčešće bili vladari, imućna vlastela i visoki crkveni dostojanstvenici, a današnji, koji se sada zovu ktitori, uglavnom su političari i biznismeni. Imitirajući srednjovekovne srpske kraljeve i careve, političari danas na opštu polzu i dobrobit naroda najčešće grade crkve po svojim rodnim selima. Tako je bivši predsednik Srbije Tomislav Nikolić sa suprugom Dragicom izgradio crkvu u rodnom selu Bajčetina, a ta izgradnja koštala ih je oko milion evra. Do danas nije u potpunosti razjašnjeno odakle Nikolićima novac za takvo dobročinstvo. Lider stranke Jedinstvena Srbija, Dragan Marković Palma, izgradio je takođe po ugledu na srednjovekovne vladare crkvu u rodnom selu Končarevo kod Jagodine, a sadašnji direktor BIA i nekadašnji ministar i biznismen Bratislav Gašić ktitor je crkve na brdu Bagdala iznad rodnog Kruševca. Tim povodom dao je da se njegov lik i lik njegovog brata nađu odmah pored lika sveca. Bolnice, škole, biblioteke, narodne kuhinje, ustanove za pomoć ugroženima nisu u prvom redu interesovanja današnjih ktitora-političara. Umesto njih, crkvena zdanja po zavičajima ostaju da veličaju njihovu tradicionalnu ktitorsku čast ili, pak, njihovo versko pokajanje, što je takođe kroz istoriju uočeno kao jedan od motiva zadužbinarstva.

Buđenjem nacionalne svesti, u prvoj polovini XIX veka kada je počela borba za oslobođenje od Turaka, dolazi do obnove zadužbinarstva. Najveći procvat bio je između 1840. i 1940. godine, a zadužbinari su bili ljudi iz svih društvenih slojeva – uspešni veletrgovci i industrijalci, ministri, profesori, oficiri, vladike, političari. Među najznačajnijima bio je Sava Popović Tekelija, plemić, trgovac, pravnik, filantrop, prvi Srbin doktor prava, predsednik Matice srpske, koji je uočio da je budućnost Srbije u uzdizanju tada nepostojeće intelektualne elite. U Pešti je osnovao Zavod za školovanje srpskih studenata – Fondaciju "Tekelijanum", kojoj je poklonio bogatu biblioteku, a Matici srpskoj poverio starateljstvo.

U Beogradu je nekolicina trgovaca izgradila otmena i raskošna arhitektonska zdanja, na primer, Veliku Igumanovu palatu na Terazijama, preko puta koje je neobarokna palata braće Krsmanović, u kojoj je 1918. proglašena Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. Ilija Milosavljević Kolarac testamentom je zaveštao Fond za univerzitet Ilije M. Kolarca i palatu na Studentskom trgu. Najpoznatiji dobrotvor Beogradskog univerziteta je trgovac solju kapetan Miša Anastasijević, koji je poklonio "svom otečestvu" palatu na Studentskom trgu poznatu kao Kapetan Mišino zdanje, u kojoj je danas Rektorat Beogradskog univerziteta. Trgovac Luka Ćelović – Trebinjac, naučnik Mihajlo Pupin, predsednik Beogradske berze Nikola Spasić, kraljevi Milan Obrenović i Aleksandar Karađorđević, ali i inostrani donatori, kao što je bio Endrju Karnegi, američki industrijalac, iz čijeg je fonda podignuta zgrada Univerzitetske biblioteke "Svetozar Marković", samo su neka imena velikog broja zadužbinara u srpskoj prestonici. Među velikim dobrotvorima tog vremena posebno mesto zauzima i Vladimir Matijević, trgovac sa Korduna, osnivač najznačajnijih organizacija Srba u Hrvatskoj, koji je na samom kraju XIX veka svoju imovinu ostavio Srpskom privrednom društvu "Privrednik" za školovanje i pomaganje siromašne srpske dece iz pasivnih krajeva. U Novom Sadu su Jovan i Marija Trandafili celokupnu imovinu ostavili Matici srpskoj i crkvenoj opštini, od čega je 1913. podignuta današnja zgrada Matice srpske. No, zadužbinarstvo koje je već sto godina bilo u zaletu i procvatu ponovo je zamrlo posle Drugog svetskog rata. Naime, imovina zadužbina, legata i fondova došla je pod udar zakona o eksproprijaciji i nacionalizaciji.

Do ponovnog obnavljanja zadužbinarstva dolazi nakon pada socijalizma i ratova devedesetih. Osim zadužbina i zaostavština značajnih srpskih prosvetitelja, pisaca, slikara i drugih umetnika, među prve zadužbine u Beogradu, u najužem smislu reči, ubraja se zdanje Madlenianum, osnovano 1998. godine. Prvu privatnu operu "podigla" je Madlena Cepter, supruga biznismena Filipa Ceptera, kako se smatra, jednog od najbogatijih Srba u svetu. Od mnogih Madleninih ulaganja u kulturu, izdvaja se i ustanovljena književna nagrada "Žensko pero", kao i nagrada "Dobričin prsten", koja se dodeljuje pozorišnim glumcima. Kompanija "Delta Holding" je 2012. izgradila Dnevni boravak "Sunce", namenjen deci s invaliditetom, i predala ga na upravljanje Gradu, pa su ta dva objekta najčešće pominjani savremeni zadužbinarski poduhvati u glavnom gradu. Poslednjih godina kao zadužbinari pojavili su se i bogati srpski iseljenici. Svoj novac najviše su ulagali u izgradnju crkvi i manastira, dobro je poznat i slučaj izgradnje mosta (no, potom i naplate prelaza), ali u najširem smislu, u dobrotvorne svrhe, pomažu razne organizacije u oblasti zdravstva i smanjenja siromaštva.

Kao jedinstven primer angažovanja intelektualca u filantropskom radu i primer razumevanja potreba ovog društva, i sada se često pominje prošlogodišnji potez akademika i profesora međunarodnog prava Tibora Varadija. Naime, on je ustanovio program "Stipendija izuzetnosti" za studente master i doktorskih studija i u fond priložio sopstvena sredstva u iznosu od 100.000 dolara. Tom prilikom je rekao da pokušava da pomogne drugima onako kako je njemu pomognuto u životu. Od tog trenutka, često se u javnosti postavlja pitanje – zbog čega filantropija kod nas ne postoji i u većoj meri?

A da bi se zadužbina, u klasičnom smislu reči, odnosno zdanje ili ustanova izgradili i trajno poklonili, "za dušu" ili da bi se odužilo narodu, kao prvo, uticajni, bogati vlasnik novca trebalo bi da je i sam elementarno moralna osoba, kulturna, pa i produhovljena. Kao drugo, podsticaji od strane države morali bi biti dovoljno veliki, ali isto tako i poverenje u njenu moć, i u moć njenih institucija. Danas, kada se pogledaju dugotrajni problemi u vezi sa procesom restitucije, jasno je da i postojeće, stare zadužbine zbog administrativnih komplikacija, nebrige nadležnih i otimanja o njihovo vlasništvo, veoma često trpe veliku štetu.

Ivana Milanović Hrašovec