Istina i laž:
Šta sve može naša mašta i zašto

Sadašnja stvarnost ni na koji način ne može da naruši prošlu. Pa ipak, mitomanija je svuda oko nas. Šire je obrazovani ljudi, šarlatani, političari...

U avgustu je objavljena knjiga Mitovi srpske istorije Dejana Ristića o istorijskoj istini i o mitomaniji, a zatim je ovog ponedeljka objavljen javni Apel protiv pojave takozvanog neoromantizma, talasa pseudonaučnog istorijskog razmišljanja i delovanja koje širi Udruženje "Miloš S. Milojević". Mitovi srpske istorije su naučnopopularno štivo namenjeno svima koji žele da obogate i objektivizuju svoje znanje, a Apel je upozorenje društvu i državi da zaustavi širenje zabluda i istorijskih neistina. Knjiga je izuzetno tražena, za tri meseca prodato je 4000 primeraka, a Apel je u momentu kad je objavljen potpisalo 142 istoričara, istoričara umetnosti, arheologa, antropologa, filologa i teologa.

Istoričar Dejan Ristić, autor pomenute knjige i jedan od potpisnika Apela, kaže da ova aktuelna pojava izmišljanja istorije govori o stanju u društvu. "Mitovi kao fenomen postoje koliko i ljudska vrsta, oni su deo našeg identitetskog nasleđa i zato mitologiju ne treba odbacivati. Mitomanija nas udaljava od istorijske istine, opasna je. To je potreba pojedinca, određene društvene grupe, da dokonstruiše, da izmisli, da domašta, da doda, ono što se u istoriji nije desilo i da napravi konstrukt koji će predstaviti kao ideološki, politički, verski, kulturološki, jezički, tradicijski, kakav god identitet. Postavlja se pitanje zašto bi pojedinci jedne nacije imali potrebe da mnogo stoleća nakon određenih događaja domaštavaju elemente koji su apsolutno neistorijski. Za 19. vek to je razumljivo, tada se evropski narodi oslobađaju okupatora i svoj identitet crpu iz srednjovekovne prošlosti, ali za devedesete godine prošlog veka i za sadašnje vreme to je dosta nerazumljivo. Simptomatično je, međutim, da društva u višedecenijskoj krizi, tragajući za svojim identitetom, vrlo često pribegnu mitomaniji."

Udruženje "Miloš S. Milojević", predstavljajući reprintovane publikacije i nove tekstove o čoveku po kome su se nazvali, a koji je još za života diskreditovan kao istraživač i proglašen šarlatanom, zastupa i širi pseudonaučno istorijske stavove. Programe tog udruženja su tokom nekoliko prošlih nedelja udomili Narodna biblioteka Srbije, beogradska Crkva Svetog Marka, Narodna biblioteka u Ljuboviji, kulturni centri u Nišu i Šapcu, Mitropolija crnogorsko-primorska, Muzej Hercegovine u Trebinju i Centar za kulturu u Ugljeviku, a Ministarstvo kulture i informisanja je ove godine dva puta finansijski podržalo objavljivanje dela Miloša S. Milojevića. Dejan Ristić objašnjava da je Milojević bio ratnik u srpsko-turskim ratovima, činovnik Kneževine i Kraljevine Srbije, član Srpskog naučnog društva, ali i da njegove knjige vrve od falsifikata i izmišljotina poput onih da je Srpska pravoslavna crkva nastala u prvim vekovima nakon Hristove smrti, i da su Srbi poreklom iz Indije.

Novoromantičari nisu istoričari, jedan deo njih su fakultetski obrazovani filolozi, inženjeri, teolozi, a najviše ih je sa srednjoškolskim znanjem. "Oni ozbiljno kontaminiraju javni prostor, vode naciju u zabludu, u ozbiljne stereotipe, vrlo su agresivni, i pokušavaju da svoj status medijskih zvezda održe upornim ponavljanjem sve većih i većih besmislica. To je za jedno društvo izuzetno opasno. Ono društvo koje se opredeli da odbaci znanje i da se posveti neistini ili u najboljem slučaju poluistini kao najmanje lošoj opciji, to društvo sebe vodi u potpuno pogrešnom pravcu", kaže Dejan Ristić i podseća da su krajem osamdesetih i početkom devedesetih takozvani novoromantičari "eksplodirali na našem publicističkom i medijskom prostoru i mi od tad živimo u vremenu stvaranja mitova čak i o događajima čiji smo bili savremenici. Podsetiću na dva: predsednički izbori 2000. godine, protivkandidati su Slobodan Milošević i Vojislav Koštunica, izbori se doživljavaju kao sudbinski, ne biraju se sredstva, pa su se u okviru Koštuničine predizborne kampanje pojavili plakati sa citatom iz proročanstava braće Tarabića koji su, navodno, prorekli da će Srbiju nakon duge krize na noge uzdići čovek čije će prezime sadržati ime njegovog rodnog mesta. U ovom slučaju znamo da su autori tog navodnog citata Tarabića Dušan Kovačević i Branislav Lečić – izjavili su da su smislili to navodno proročanstvo zato što je to bio dobar marketinški trik. Drugi primer je naziv Nato agresije na Srbiju, Milosrdni anđeo, koji se i danas koristi kao autentičan. Međutim, naziv je nastao marta 1999. godine na jednom od sastanaka u tadašnjem Saveznom sekretarijatu za informisanje kojim je predsedavao Goran Matić, tadašnji savezni sekretar za informisanje. On je posvedočio da je u okviru medijskog rata bilo potrebno da se koriguje kodni naziv Nato operacije u nešto što će pojačati i opravdati revolt nacije zbog agresije, i on je smislio ‘Milosrdni anđeo’. Nevolja je što mi taj naziv i danas koristimo kao činjenični."

Mitomanija je razvijena u onim društvima koja nemaju dovoljno razvijenu kritičku svest, kaže Dejan Ristić. "Stepen mitomanije u nekom društvu direktno je povezan sa stepenom kritičke svesti. Tamo gde te svesti nema, mitomanija cveta. Mi smo prošle godine imali velike rasprave sa Crnom Gorom zbog istorijske valorizacije Podgoričke skupštine, a kad je ove godine otvoren auto-put ‘Miloš Veliki’, umalo nije nastao sukob zbog pitanja da li je Miloš zaista Veliki ili nije. To govori o nedovoljnom stepenu opšteg znanja u naciji, velikom poverenju u stereotipe i manjku kritičke svesti. Istoriju ne možemo debatovati, zato što je istorija nepromenljiva. Ne možemo da prihvatimo nešto što nam se sviđa ako nije istorijska činjenica. Mi živimo u doba postistine, svako misli da može da konstruiše istinu, a budući da je sa istorijom to nemoguće, onda dolazimo do ozbiljnih problema u društvu."

Broj žrtava Prvog i Drugog svetskog rata, koji važi za neupitan, daleko je od istine. Dejan Ristić ističe da tek ove godine, zahvaljujući "fantastičnom pregnuću kolega u Vojnom arhivu Srbije, konačno imamo popis vojnih žrtava Prvog svetskog rata. Ispostavilo se da je daleko manji od onog koji smo decenijama tvrdili. Tu se postavlja pitanje da li težimo nekrofiliji? Povodom masakra u Kragujevcu u Drugom svetskom ratu govorilo se o 7000 streljanih, a mi danas znamo da ih je negde oko 2300. Kolege iz Muzeja 21. oktobar u Kragujevcu su uspele da izrade popis svih žrtava. Isto je bilo i sa žrtvama u Kraljevu, pretpostavljeni broj je bio veći nego realni. To je mobilizacija na novu mržnju, nove sukobe. Istoriju pišu istoričari, a ne pobednici. I ma koliko političari pokušavali da vrše nasilje nad istorijom, sve na kraju završi kod nas. I sazna se istina. Nasilje nad istorijskom istinom je svakog puta osuđeno na neuspeh zato što sadašnja stvarnost ni na koji način ne može da naruši prošlu."

Godine 2014, tadašnji predsednik Vlade Ivica Dačić u zvaničnom govoru na Biznis forumu na Kopaoniku eksplicirao je kao istorijsku istinu mit o zlatnim viljuškama Stefana Nemanje, i – nadogradio ga. "Mit o zlatnim viljuškama govori da je prilikom susreta sa Fridrihom Prvim Barbarosom, nemačkim kraljem i carem svetog Rimskog carstva, do koga je došlo 27. jula 1189. godine u Nišu, tokom svečanog obeda, naš veliki župan Stefan Nemanja hranu uzimao zlatnim viljuškama, a njegov gost i gostova pratnja su hranu grabili i kidali rukama. Svi istorijski izvori svedoče da tokom tog susreta nikakav escajg nije postojao na stolu. Prve naznake pribora za jelo se kod nas javljaju na kraju 13. veka, a prvi relevantan dokaz je tek iz prve godine 15. veka i to na dvoru Stjepana Vukčića Kosače, hercega Svetog Save, u Mostaru. Pre toga, escajga kod nas nema. Ovaj mit je dobar primer štetnosti mitomanije. Nas ne zanima sadržaj razgovora između Nemanje i Barbarose, niti činjenica da su komunicirali bez prevodioca, što govori o velikoj Nemanjinoj obrazovanosti. Mi smo izmislili viljuške, i ceo značaj tog susreta, a to je, naglašavam, prvi susret jednog srpskog i nemačkog zvaničnika, sveli i banalizovani na pitanje escajga. To je bespotrebno, nešto što vodi naciju u nepotrebno pumpanje nacionalnog ega, jer eto, dok su naši vladari koristili zlatni escajg, dotle su zapadnoevropski vladari bili poludivljaci. Ivica Dačić je, međutim, smatrao da baš takvim sadržajem treba da se obrati učesnicima Biznis foruma. A onda je na to dodao i da je Stefan Nemanja, prilikom potpisivanja sporazuma sa Barbarosom, potpisao dokument, dok ga je Barbarosa overio svojim carskim palcem. To, međutim, nije tačno. Nikakvog sporazuma nije bilo, njih dvojica se ni oko čega nisu dogovorili. To govori o lakoći nama svojstvenoj da u sekundi nešto izmislimo i plasiramo kao istorijsku činjenicu bez svesti o odgovornosti za izgovoreno, o težini tih reči, i o velikoj verovatnoći da će jedan deo nacije tu neistinu prihvatiti kao činjenicu."

Možda najbolji primer da je neistina, kao posledica mitomanije, postala deo opšteg znanja, navodi Dejan Ristić, jeste priča o Jeleni, supruzi Stefana Uroša Velikog. "Vrlo često se kod nas u javnosti čuje sa vrlo ponosa i zadovoljstva da su prvi zvanični kontakti između Srbije i Francuske uspostavljeni brakom kralja Stefana Uroša Velikog sa Jelenom, francuskom princezom iz kneževske porodice Anžuj. To je sredina 13. veka. I ma koliko mi istoričari ukazivali da kraljica Jelena, koja je izuzetna ličnost, nema nikakve veze sa porodicom Anžuj, u javnosti je prisutan taj mit i veliki deo naše javnosti ga ne prepoznaje kao mit. Ona nema nikakve veze sa anžujskom porodicom. Ona potiče iz vizantijske carske porodice, njen otac je Jovan Anđeo, vojvoda Srema i grof od Kovina, njen deda je vizantijski car Isak Drugi Anđeo, njena majka je bila Matilda od Vijandema, pripadnica jedne male francusko-flamanske porodice, a deda po majci ugarski kralj Bela Treći. Jelena je rođena na teritoriji današnjeg Srema i Francusku nikad nije videla. I umesto da insistiramo na istorijskoj činjenici da je i ta naša kraljica bila vizantijskog carskog porekla, kao što beleži njen biograf arhiepiskop srpski Sveti Danilo Drugi Pećki, ukazujući da je Jelena bila od plemenitog carskog roda, krajem 19. veka kada je njena biografija prevođena sa srednjovekovnog srpskog na tada savremeni srpski jezik, prevodioci nisu bili istoričari već filolozi. I oni su svakog puta kada bi arhiepiskop napisao da je ona roda carskoga i plemena fruškoga, misleći da je rođena u okolini Fruške gore, dodavali u zagradi reč francuskog. Naime, Fruška gora potiče od drevnog slovenskog imena za Franke, odnosno Fruge, pa im je zazvučalo da je Jelena francuskog porekla iako njen biograf nigde tako nešto nije napisao."

Po Dejanu Ristiću, istoričari nisu bez odgovornosti za pojavu mitomanije. "Smatrali smo da naši sugrađani imaju dovoljno znanja, i da će lako prepoznati šarlatanstvo. I sad smo u obavezi da saniramo štetu. Mitomanija je neverovatno plodno tlo za različite vrste manipulacija, a manipulacije su, kao što znamo, pogubne po društvo."

Sonja Ćirić