Iz prošlosti:
Kako se gradila Republika

Izložba "TANJUG javlja, rat je završen" priča o vremenu uspona, i o fotografiji koja, iako je nastala kako bi širila dobar glas o novoj državi, predstavlja i dokument i umetničko delo

Pre nekoliko godina u foto-arhivu Muzeja Jugoslavije otkriveno je 905 rolnica crno-belih negativa lajka formata sa približno 25.000 snimaka, koje su većinom napravili Petar Obradović, Isak Koen i Branko Savić, foto-reporteri agencije TANJUG, od 1944. do 1947. godine. Bio je to materijal iz koga su Radovan Cukić i Milica Tomić izdvojili više od 2400 fotografija da ih premijerno pokažu u okviru izložbe "TANJUG javlja, rat je završen", u Muzeju "25. maj". Formatom eksponata (18x12cm), minimalističkom arhitekturom postavke koju potpisuje Milica Lopičić, i dizajnom izložbe Maneta Radmanovića, stvorena je atmosfera arhivskog, prirodnog prostora dokumenata koji svedoče o vremenu koje je izgradilo Jugoslaviju.

Manifestacije povodom proglašenja Republike, 29. 11. 1945.

Fotografije su zabeležile završne borbe za oslobođenje i materijalne posledice rata, kao i najvažnije društveno-političke događaje – od skupštinskih zasedanja, različitih diplomatskih aktivnosti, političkih mitinga, do proslava starih i uspostavljanja novih državnih praznika. TANJUG-ovi foto-reporteri su zabeležili i poduhvate na obnovi zemlje, rad bolnica, tek formiranog Zavoda za transfuziju krvi u Beogradu, scene iz brojnih dečjih domova, kao i gradsku i seosku svakodnevicu u okviru koje su posebno zabeležene sportske i fiskulturne aktivnosti.

Važan deo postavke čini dnevnik Branka Savića, profesionalnog fotografa koji se TANJUG-u pridružio po oslobođenju Beograda, u kome je zabeležio dane s početka maja 1945. godine dok je pratio završne borbe i armiju koja se kretala od Slavonije ka Zagrebu. Savić je bio prvi foto-reporter koji je ušao u oslobođeni Jasenovac 4. maja, gde je, osim mesta stradanja, fotografisao i dvojicu preživelih logoraša.

Odlazak jugoslovenske dece na oporavak u Bugarsku

Jedna od 184 celine izložbe prikazuje niz događaja vezanih za tadašnje jugoslovensko-bugarske odnose: od mitinga posvećenog bugarskim vojnicima do organizovanog odlaska jugoslovenske dece u Bugarsku na oporavak 1945. godine. Cilj ovih aktivnosti bila je rehabilitacija susedne zemlje koja je rat počela kao saradnica okupatora, a završila ga na pobedničkoj strani. Pomenuto zbrinjavanje jugoslovenske dece u Bugarskoj, o kome se do sada nije mnogo pisalo, predstavlja jednu od najznačajnijih akcija jugoslovenske države na polju dečje zaštite u periodu posle Drugog svetskog rata. Izmeštanje oko dvanaest hiljada dečaka i devojčica, uzrasta od pet do petnaest godina (najvećim delom iz Srbije), među kojima su bila deca palih boraca, deca bez roditeljskog staranja, deca iz siromašnih porodica i deca izbeglice iz cele Jugoslavije, na nekoliko meseci u doba opšte oskudice u završnoj fazi rata i njihovo slanje u Bugarsku, koja je bila u znatno boljem sveukupnom stanju, bio je gotovo jedini način njihovog spasavanja. Kako navode autori izložbe, osnovni detalji akcije usaglašeni su na sastanku predstavnika omladinskih organizacija Bugarske i Jugoslavije decembra 1944, da bi prvi od dvanaest transporta dece krenuo već 15. januara 1945. U Bugarskoj su smešteni u dečje domove, ali i u privatne porodice, a u funkciji pratilaca mobilisano je i poslato oko petsto jugoslovenskih lekara, kao i učitelja i vaspitača, koji su, između ostalog, omogućili da deca tokom ovog perioda pohađaju nastavu.

Značajna su i foto-svedočanstva o revitalizaciji kulturnog života u Beogradu neposredno po završetku rata, koja takođe nisu često bila predmet teorijske ili publicističke analize. Primetna je snažna obojenost umetničkih događaja i produkcije sovjetskim propagandnim uticajem. Izuzetak nije ni prva pozorišna premijera održana posle oslobođenja grada u Narodnom pozorištu 22. decembra 1944. godine. Reč je o predstavi Najezda sovjetskog pisca Leonida Leonova, koja se bavila upravo temom Drugog svetskog rata. Ansambl su pretežno činili članovi Kazališta narodnog oslobođenja pri Vrhovnom štabu, koji su, kao partizansko pozorište, delovali među borcima na oslobođenoj teritoriji. U predstavi su igrali: Nikola Popović, Ljubiša Jovanović, Joža Rutić, Salko Repak, Braslav Borozan, Junus Međedović i drugi, kao i starija generacija glumaca i glumica koji nisu bili partizani i partizanke. Među njima je bila i najveća živa glumica romantičnog perioda s kraja 19. veka — Mara Taborska. Reditelj komada je bio Vjekoslav Afrić, pre rata poznati zagrebački glumac, a takođe i učesnik narodnooslobodilačke borbe i član pomenutog Kazališta. Već prvog februara 1945. na repertoar je postavljena i druga predstava – Mati češkog antifašiste Karela Čapeka, čije je izvođenje zabeležio fotograf Petar Savić.

Proslava Dana pobede u Beogradu, 1945.

Značaj izložbe "TANJUG javlja, rat je završen" nije samo u tome što omogućava istraživanje pojedinačnih događaja, poput prethodno istaknutih, već što mnoštvom fotografske građe podstiče na preispitivanje same funkcije (medijske) fotografije u pomenutom periodu ali i danas. Manipulativna priroda fotografije kao prenosioca (dez)informacije i te kako je i onda postojala, bez obzira na rudimentarnost tadašnje tehnologije. Propitujući fotografiju kao medij, nameće se pitanje šta uopšte znači određenje "dokumentarna"? Da li je reč o svojevrsnom oksimoronu? Da li je preispitivanje medijske objektivnosti kao utopijskog, ali baš neophodnog imperativa ipak veoma passé u doba postistine? Ako smo živeći u postmodernom globalnom društvu naučili da je kontekst sve, i da je stoga objektivnost (ali ne i istina!) mrtva, da li postoji opravdanost u posmatranju fotografije kao dokumenta jednog vremena? Reklo bi se – da, i to gledajući na nju upravo iz perspektive konteksta. Biranje priča, ugla posmatranja, uključivanje ili pak isključivanje određenih aktera iz narativa, što možemo otkriti pažljivom analizom, omogućava da saznamo mnogo toga, a pre svega o društvenim prilikama u kojima je fotografija snimljena.

Premijera drame Mati u Narodnom pozorištu, 1945.

Stoga, iako je poznato da je Moše Pijade, osnivajući 1943. godine Telegrafsku agenciju Nove Jugoslavije, imao na umu njen značaj u širenju glasa o novim političkim prilikama u tada okupiranoj Jugoslaviji (pre svega kod saveznika), odnosno da je delovanje TANJUG-a imalo i svoju propagandnu funkciju, to materijal prikazan na izložbi "TANJUG javlja, rat je završen" ne čini ništa manje važnim dokumentom. Očigledno je i da su mnogi sačuvani snimci bili spontana reakcija fotografa na trenutak u kome se nalazio, a ne samo odgovor na profesionalni zadatak. U toj integralnosti materijala, koji je na postavci predstavljen, može se prepoznati njena dodatna vrednost za detaljnija istraživanja ovog važnog istorijskog perioda.

Tamara Marković