Solun:
Mešavina lica i sećanja

Kako je Solun postao kosmopolitski grad i kako su ga njegovi stanovnici menjali i prilagođavali sebi

Solun (Thessaloniki), glavni grad Severne Grčke, jedan je od najstarijih evropskih gradova. Iza sebe ima skoro 24 veka neprekidnog urbanog života i razvoja, tokom kojih su se jedna na drugu naslanjale brojne kulture i civilizacije ostavljajući za sobom osim svojih spomenika i – svoje duhove.

Pre 2340 godina, makedonski kralj Kasandar ujedinio je 17 malih okolnih gradova u jedan i dao mu ime po svojoj nevesti, sestri Aleksandra Velikog, Tesaloniki. Nije tada mogao ni da sanja da će geografija i istorija ovaj novi lučki grad u narednim vekovima pretvoriti u važan geostrateški ključ Balkanskog poluostrva, da će Solun neprestanom i dinamičkom evolucijom proći mnoge istorijske faze kako bi danas, sa 1,3 miliona stanovnika, postao balkanska i mediteranska kosmopolitska metropola iz prethodnih vekova.

IZBEGLIČKA MAJKA

"Ovaj grad je pun duhova!" napisao je jedan od malobrojnih solunskih Jevreja kad se 1945. vratio iz Aušvica u Solun, u poređenju sa predratnim – neprepoznatljiv. Samo za nekoliko nedelja 1943. godine ovaj grad je izgubio 93% svoje velike jevrejske zajednice, od koje je oko 45.000 ljudi vozovima odvezeno uglavnom u Aušvic. Bili su to ljudi koji su živeli u Solunu od vremena kada je Kolumbo otkrio Ameriku, kada su kralj Ferdinand i kraljica Izabela masovno proterali Jevreje Sefarde iz Španije, a oni našli sklonište u tadašnjem Otomanskom carstvu. Pošto je izgoreo u velikom požaru 1917, kao Feniks se ponovo rodio iz pepela, opet je promenio stanovnike i fizionomiju, i od istočnjačkog i otomanskog dobio sve karakteristike modernog grada.

Kad je 1923. godine u Lozani potpisan sporazum kojim je predviđena obavezna razmena stanovništva između Grčke i Turske, Solun je napustilo oko 50.000 muslimana, uglavnom Turaka. Na njihovo mesto stigle su stotine hiljada grčkih pravoslavnih izbeglica iz Male Azije, uglavnom iz Konstantinopolja (Istanbula), Smirne i sa Crnog mora, iz istočne Trakije i Bugarske, dajući Solunu karakteristike "izbegličke majke" i izbegličkog glavnog grada. U Solunu su tada uništeni skoro svi minareti i muslimanska groblja, da ne podsećaju na turski period. Stare vizantijske crkve koje su turski okupatori pretvorili u džamije ponovo su postale crkve. Mnoge Jevreje koji su do kraja 19. veka činili većinu stanovništva, proterali su nemački nacisti u koncentracione logore smrti u Poljskoj. A posle Grčkog građanskog rata, koji se nastavio na Drugi svetski rat, u Solunu su se naselile hiljade Grka iz okolnih u ratu spaljenih sela, koji su osim svežih ožiljaka od bratskih noževa, sa sobom u grad doneli sav svoj bol, svoje snove, ali i provincijalizam. Posle deset godina rata i krvi, počeo je "hladni rat" (1945–1990), u kome je ovaj grad postao nacionalno i etnološki skoro sasvim grčki, ali i introvertan. S obzirom da se 70 kilometara severno od njega nalazila granica jednog sasvim drugog i "neprijateljskog" sveta, takozvanog Komunističkog bloka, Solun je dobio ulogu pograničnog grada.

Posle 1990. godine, nakon sloma Istočnog bloka i ratova u bivšoj Jugoslaviji, sve se to promenilo. U početku su stigle desetine hiljada izbeglica iz bivšeg Sovjetskog Saveza, od kojih je polovina bila grčkog porekla. Zajedno s njima emigrirali su mnogi Gruzijci, Jermeni, Rusi i Ukrajinci, stvarajući novu "post-sovjetsku" pravoslavnu zajednicu. Desetine hiljada Albanaca i manjinskih Grka iz Južne Albanije prebegli su i preko planina, često goli i bosi, stigli u gostoljubivu solunsku luku. Takođe, nahrupili su i mnogi balkanski migranti, uglavnom iz Bugarske, Rumunije, Srbije i Bosne, dodajući Solunu nove karakteristike balkanskog grada. Poslednje decenije, u Solun su stigle i izbeglice iz Sirije, ali i iz drugih ratom uznemirenih zemalja Bliskog istoka i Afrike. Političke izbeglice Erdoganove Turske su već bile tu. Kinezi, videvši strateški položaj solunske luke, još su devedesetih instalirali svoju "kinesku četvrt" u zapadnom delu grada. Izraelci kupuju stare višespratnice u centru i renoviraju ih, dok ruski biznismeni kupuju hotele u prigradskim primorskim delovima u turističke svrhe.

Rimska agora

STARI DUHOVI

Tako je Solun postao kosmopolitski grad. Izmešale su se različite civilizacije, kulture, muzika, kuhinje, mirisi začina i ljudske fizionomije i arhaična sećanja. Krčkaju se u multikulturalnom solunskom kazanu stvarajući nove ukuse i poslastice, mešavinu novih i starih civilizacijskih kompozicija sa posebnom lokalnom kulturom koja je istovremeno mediteranska i balkanska, evropska i azijska, ali i ekumenska. Svi se oni mešaju sa lokalnim grčkim Tesalcima i ostacima nekada procvetale i najbrojnije jevrejske zajednice, čineći tako novi identitet Soluna.

Njegovi stari duhovi prešli su u urbanu legendu da tamo šapuću svoje priče onima koji umeju da ih čuju. Otud, ko god je imao priliku da provede neko vreme u Solunu, ne može a da ne primeti da ovaj grad odiše nekom čudnom, slatkom melanholijom dok kao neka senka puže po oronulim zgradama iz šezdesetih, klizi preko antičkih zidina ili stoji zalepljena u bojama skarabeje na crvenim zidovima vizantijskih crkava, napuštenih džamija, otomanskih česmi ili jevrejskih trgovačkih arkada. Njen miris se krišom uvlači u nozdrve mušterija kafića na solunskoj obali dok cevče svoj frape uživajući u pogledu na Olimp (koji se nalazi tačno preko puta Aristotelovog trga i Solunskog zaliva) i u nekom od najlepših zalazaka sunca na Egejskom moru.

Solun je poznat po pričama i legendama koje čine mitološki lavirint mističnog lica ovog grada, koje se vešto krije iza onog svakodnevnog, napudranog. O tom mističnom Solunu, prekrivenom mnogim prašnjavim slojevima prošlosti, napisani su odlični tekstovi i knjige. Tako u izvrsnom delu Solun, grad duhova (Thessaloniki City of Ghosts) veliki britanski istoričar i pisac Mark Mazover piše: "Tridesetih godina 20. veka duh svetog sufija Musa Babe je povremeno viđan kako luta u blizini svoje grobnice u Gornjem Gradu (Ano Poli). Čak i danas vlasnici kuća sanjaju ponekad kako ispod njihovih podruma leže Turci janjičari i vizantijske nekropole. Pišu se priče o rimskim katakombama, o tragičnim ljubavima i nemirnim dušama koje kao aveti i dalje žive u oronulim napuštenim jevrejskim vilama pokraj mora. Kruže priče o zakopanom jevrejskom blagu koje čuvaju duhovi njegovih vlasnika, a koji prevare svakoga ko se drzne da ga traži: razne isterivače đavola, Mosadove agente i bivše naciste, kao i redom sve one koji pokušaju da dođu do dobro skrivenih dragulja, zlata i srebra." Solunski pisac Marios Marinos Haralabous u knjizi Nepoznata istorija Soluna napisao je kako u gradu živi oko 500.000 "prizemljenih", što je eufemizam za vampire, znači onih koji su živeli i umrli u Solunu, a posle smrti nisu mogli da napuste sve što su u ovom gradu zavoleli pa su tako zauvek ostali vezani za njega. Piše takođe kako se njihov šapat često može čuti po sokacima oko Aristotelovog trga i u Gornjem gradu...

Proveravali smo i ne možemo reći da Haralabous nije u pravu.

Georgios Stamkos, Milica Kosanović