Ugrožena kulturna baština:
U dolini napuštenih dvoraca

Problem više desetina napuštenih i devastiranih dvoraca u Vojvodini morao bi da se rešava jasnom odlukom Republike Srbije ili Pokrajine Vojvodine da se svim ovim zapuštenim lepoticama nakon restauracije da nova namena jer lokalne samouprave najčešće nemaju ni volje ni sredstava da rešavaju zamršena pravno-imovinska pitanja koja stoje gotovo iza svakog slučaja

Skela koja iz Futoga prevozi putnike u Beočin pristaje na sremsku stranu Dunava i pred nama je varoš koja vapi sa svojim Trumanom Kapoteom koji bi je opisao. Od devastiranih objekata u luci, put me vodi ka centru mesta. Sa desne strane ostaje cementara u sklopu koje se nalazi nekoliko objekata vredne istorijske baštine, takođe zapuštenih. Kroz visoko rastinje ulazim u nekadašnju zgradu Pošte, ruiniranu secesijsku lepoticu koja danas stoji prazna sa po podu razbacanim dokumentima od pre nekoliko decenija kada su ovde još razvrstavani telegrami i pisma. Sa leve strane je tipsko radničko naselje, uz ono u Vrdniku podignuto za rudare, jedno od najvrednijih primera arhitekture organizovanog radničkog stanovanja sa početka 20. veka. Vlasnici vrdničkog rudnika i beočinske cementare pre 120 godina više su vodili računa o stilu stanovanja svojih radnika nego što danas čine bogati preduzetnici i dobitnici tranzicije u svojim vilama.

DVORCI ŠPICER I KARAČONJI

Beočin je bio jedno od mesta na biciklističkoj turi po Vojvodini kojom sam proletos hteo da nadoknadim putovanja van zemlje, uobičajena pre korone. Najupečatljiviji utisak sa ovih kratkih putovanja bio je da se po nekom nepisanom pravilu najlepše kuće, palate, letnjikovci i dvorci u svakom mestu nalaze u najlošijem stanju – gotovo je frapantan obim nemara prema nekima od najvrednijih objekata kulturne i industrijske baštine. Nešto kasnije, ispostavilo se da se isto može reći i za celu zemlju. Naime, sredinom septembra pokrenuli smo Fejsbuk stranicu "Baština bez zaštite" sa pozivom građanima Srbije da šalju primere zanemarenih vrednih građevina iz svojih sredina. Do sada smo dobili više od 100 foto-albuma objekata iz cele zemlje koji su delimično ili potpuno devastirani.

Jedan od takvih je u Beočinu, Dvorac Špicer. Podignut je 1898. godine za porodicu bogatih nemačkih veleposednika koji su bili jedni od vlasnika Beočinske cementare. Projektovao ga je arhitekta Imre Štajndl (čije je čuveno delo zgrada Parlamenta Mađarske u Budimpešti) u stilu eklektike, tako da su na dvorcu primetni elementi starih stilova (poput romanike, gotike, renesanse i baroka), kao i tada modernog pravca, secesije. Unutrašnjost dvorca urađena je u duhu varijante mađarske secesije i nastala je nešto kasnije. Najvredniji deo enterijera je centralni hol. U isto doba kada je napravljen dvorac, oko njega je podignut i veliki park. Porodica Špicer je pred početak Drugog svetskog rata napustila Beočin, a u njihov dvorac uselila se nemačka vojna komanda. Posle rata njihov dvorac je nacionalizovan i postaje gradska biblioteka, Dom kulture, sedište rukometnog kluba, radio-stanica, dom za vojne invalide i na kraju ekskluzivni restoran sa prenoćištem. Nakon privatizacije preduzeća "Podunavlje" u čijem je sklopu funkcionisao, dvorac je napušten i od tada počinje njegovo naglo propadanje. Naš poznati pesnik Mika Antić je koristio deo dvorca kao svoj slikarski atelje. Danas su gotovo svi prozori na njemu polomljeni, a usled obilnih padavina tokom zime 2011. godine, deo ulaznog trema se urušio. Inače, 1997. godine dvorac Špicer proglašen je za spomenik kulture.

O Dvorcu Karačonji, koji je najveći u Vojvodini, u "Vremenu" je već pisao kolega Zlatko Crnogorac (vidi broj 1549), kome sam skrenuo pažnju na ovaj neiskorišćeni resurs. Nalazi se nedaleko od obale Dunava u Sremskoj Kamenici. Sagrađen je krajem 18. i početkom 19. veka, prvobitno za porodicu Marcibanji. Današnji oblik dobija dogradnjom i rekonstrukcijom zahvaljujući novim vlasnicima, porodici Karačonji, sredinom 19. veka. Građevina je reprezentativna, izgrađena u klasicističkom stilu, sa kolonadama dorskih stubova i ornamentikom od kovanog gvožđa. Zdanje je formirano od četiri objekta, a okruženo je engleskim pejzažnim vrtom, prvobitno ukrašenim egzotičnim drvećem iz celog sveta i skulpturama sfingi i lavova. Park je imao pešačke staze, staze za jahanje i poribljeno jezero, a ostaci skulptura i nekadašnjeg vrta vidljivi su i danas. Imućna porodica Karačonji je sve do 1918. godine održavala balove i prijeme u svom dvorcu. Međutim, posle rata, ovo velelepno zdanje je nacionalizovano i korišćeno za različite namene. Danas se dvorac nalazi u vlasništvu Grada Novog Sada a u njemu se nalaze dve kancelarije JP Vode Vojvodine i, izuzev grafita i skulptura u parku koje su većinom porušene i polomljene, solidno je očuvan. Sam Kamenički park je pre godinu dana uređen, postavljene su nove klupe, tereni za vežbanje, pešačke i biciklističke staze, dečje igraonice i svetiljke sa solarnim napajanjem.

DVORAC DUNĐERSKI I LETNJIKOVAC GOMBOŠ

U selu Jarkovac u Sremu nalazi se ruinirani letnjikovac iz druge polovine 19. veka, kada su rumskim vlastelinstvom upravljali grof Petar Pejačević i njegov sin Adolf. Podigli su ga na uzvišenju sa koga se pogled prostirao na okolinu. Nakon posleratne nacionalizacije korišten je kao mesna osnovna škola i obdanište. Danas je gotovo potpuno devastiran.

Dvorac porodice Dunđerski u Čelarevu, sagrađen 1837, bio je najveća znamenitost mesta do posle Drugog svetskog rata. Naslednici Dunđerskih po popisu oduzete imovine nisu tražili povraćaj ovog dvorca. Gedeon, sin Lazara Dunđerskog, želeo je da dvorac pokloni narodu sa svim umetninama, da se ova arhitektonski značajna građevina pretvori u muzej, što se i desilo 1968. godine. Dodeljen je Muzeju Vojvodine. U međuvremenu, fasadu je uredila Karlsberg pivara sa sedištem u Čelarevu, ali dvorac je i dalje prazan i napušten a zidovi su vrlo brzo nakon renoviranja išarani grafitima.

...Pinova vila u Zrenjaninu,...

U samom centru Zrenjanina nalazi se nekada velelepna Pinova vila, koju je projektovao u stilu romantizma 1894. godine arhitekta Laslo Đaluš za Leona Štegelvalda, koji ju je nakon dve godine prodao Ferencu Danijelu. Paja Pin, geometar po struci, postao je 1928. godine njen novi vlasnik. Iako je vila od 1943, kada su Nemci iselili Pinove, promenila još sijaset stanara, ostala je upamćena kao njihovo vlasništvo. Vila je decenijama napuštena i nalazi se u kritičnom stanju.

Da je namenjena za stanovanje, vidi se i po njenoj formi: jasno je podeljena na veći, rezidencijalni deo i manji koji je bio namenjen posluzi. Enterijer, koji korištenim materijalima i načinom obrade detalja govori o visokom društvenom statusu svog prvog vlasnika, danas je potpuno uništen. Raskošne drvene stepenice, koje su iz prostranog ulaznog hola vodile na sprat, više ne postoje. Parket je uništen, kao i ostali detalji enterijera među kojima su pojedini primerci predstavljali spomenike ondašnjem zanatstvu.

Zavod za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin uradio je projekat obnove fasade Pinove vile još 2005. godine, ali do današnjeg dana i pored više najava – ništa se nije dogodilo. Lokalni umetnici su u znak protesta u Pinovoj vili postavili izložbu i nazvali je "Muzej destrukcije".

Udaljen dva kilometra od nadaleko čuvenog Dvorca Fantast, blizu Topolskog puta usred plodne ravnice, napušten i prepušten zubu vremena, nalazi se letnjikovac stare plemićke porodice Gomboš. Okružen je bršljanom, a u njegovoj blizini je fontana u obliku biste mlade žene. Vlasnik imanja Deže Gomboš, pravnik, i njegova supruga Žužana napustili su dvorac 1944. godine i odselili se u Budimpeštu. Nova vlast je njihov dvorac deset godina koristila za dom za stare.

Osim letnjikovca, iza Gombošovih ostala je kuća u Bečeju koju danas koristi Auto-moto savez Srbije, zemlja i bogata zbirka knjiga na pet jezika čiji je manji deo sačuvan i nalazi se u Narodnoj biblioteci Bečej. Nakon smrti supruga 1950. godine, Žužana Galamboš izdržavala se od ručnog rada. Naslednike iza sebe nisu ostavili. O Dežeu i Žužani Gomboš malo je toga poznato. Fotografije svedoče da su bili važni učesnici javnog života Bečeja, a zna se i da je Deže bio osnivač prvog teniskog kluba u Bečeju, jednog od najstarijih na ovim prostorima. U zgradi opštine, na zidu svečane sale, nalazi se portret Dežea Gomboša nastao 30-ih godina 20. veka. Pretpostavlja se da je autor jedan dvorski slikar iz Holandije koji je nekoliko godina boravio u Bečeju i to na njihovom imanju.

...secesijska vila u Savinom Selu,...

LETNJIKOVAC BABA PUSTA

Dugačak je spisak dvoraca u Vojvodini koji se nalaze u ovakvom ili još lošijem stanju. Jedan od njih je Letnjikovac Mavrokordato pored Kikinde, od koga je ostalo tek nekoliko stubova, a sagradio ga je ruski knez grčkog porekla Georgije Dimitrijevič Mavrokordato, rođen u Odesi 1881. godine u imućnoj i u svetu veoma raširenoj i poznatoj porodici. Njegova kuća, o kojoj sam u reportaži iz Odese pisao za "Vreme" u junu prošle godine, poznata je kao zgrada sa najdužim balkonom na svetu.

...dvorac Bisinger

Pomenuo bih i Dvorac Gedeona Rohoncija na Bisernom ostrvu na Tisi, Dvorac Bisinger u Vlajkovcu u Banatu, Dvorac Hristić-Fric u Bačkom Novom Selu, dve secesijske palate u Savinom Selu, i na stotine dvoraca, palata, vetrenjača, starih fabrika, rodnih kuća poznatih ličnosti, ali i običnih kuća od velike arhitektonske vrednosti koje su na papiru pod zaštitom države a u stvarnosti to nisu. Posebna tema su ruinirane protestantske i katoličke crkve u mestima u kojima su do 1944. živeli Nemci. Osim u nekoliko slučajeva (Apatin, Odžaci...), to su avetinjske građevine koje niko niti obnavlja niti ruši.

Za kraj, priča o jednom od najživopisnijih dvoraca u našoj zemlji, letnjikovcu Baba Pusta (Baba Puszta), nekada u vlasništvu plemića Karolja Fernbaha. Dvorac se nalazi devet kilometara od sela Aleksa Šantić (Šari), u Bačkoj, nedaleko od granice sa Mađarskom, i od svih vojvođanskih letnjikovaca i palata možda najviše podseća na dvorce u Transilvaniji. Zidan je 1907. godine, a projektovao ga je mađarski arhitekta Reže Hikiš. Bio je, posle Fantasta, najimpresivniji dvorac Vojvodine. Posle Drugog svetskog rata pretvoren je u sedište PIK Aleksa Šantić. Devedesetih, PIK je propao a zdanje je napušteno da ga naseli i prekrije šiblje. Još 2009. i 2011. reportaže pokazuju dvorac koji nema krov, ali se jasno vidi. Danas se dvorac gotovo i ne vidi od šiblja, kapela sa freskama je uništena, freske izgrebane, a oltar od mermera su huligani polomili na dva dela jer im je rečeno da je ispod zlato. Zlata naravno nije bilo. Oko dvorca živi nekoliko ljudi. Šandor, nekada zaposlen u dvorcu, kaže sa nostalgijom: "Bio je nekad lep život u Vojvodini."

Da li bi bršljan prekrivao ove dvorce da nisu u Srbiji? Gotovo sigurno da ne bi. Ako ne zbog njih samih i čuvanja baštine a ono sigurno zbog zarade koju bi ovakvi dvorci značili za svoju sredinu.

Robert Čoban