Putopis (2) – Istanbul:
Poklon Mehmeda Osvajača

Šetnja po Feneru, četvrti koja čuva tragove Vizantije u Istanbulu

Atmosferu multietničkog Istanbula kakav je bio još sredinom dvadesetih godina 20. veka, opisuje Džordž King u knjizi Ponoć u hotelu Pera palas: Rađanje modernog Istanbula. Istanbul, raskrsnica Istoka i Zapada, tada je dom generacija Turaka, Grka, Jermena, Jevreja... odskora i Belih Rusa, pobeglih pred Oktobarskom revolucijom... Tu su bili boljševički atentatori, Trocki, nemački profesori, špijuni, britanske diplomate i američki biznismeni. Svi oni zajedno čekaju novu 1926. u najluksuznijem istanbulskom hotelu Pera palas.

Hotel je jedan od onih u kojima istorija progovara sa svakog zida: podignut je 1892. za putnike Orijent ekspresa, u njemu su živeli Ataturk (spomen-soba i dalje postoji), Agata Kristi, Ernest Hemingvej, a 1940. i Josip Broz, komunistički ilegalac istančanog ukusa za luksuz. Ilham Gencer, 94-godišnji turski pop-star, svakog petka i subote od tri do šest po podne ovde svira klavir.

Iz hotela Pera palas spuštam se strmim ulicama istanbulske četvrti Pera ka obali zaliva Zlatni rog, nedaleko od mesta gde je u vreme Vizantije bio razapet lanac koji je trebalo da spreči osvajačke brodove da priđu Carigradu. Nije pomogao 1204. kada su krstaši osvojili i poharali grad, a ni 1453. kada je konačno pao u ruke Osmanlijama! Delovi tog legendarnog lanca izloženi su danas u Pomorskom muzeju na obali Bosfora i u Kuli Galata.

Brod koji treba da me prebaci na drugu stranu Zlatnog roga polazi za jedan sat, ali mi lokalni čamdžija Murat nudi prevoz do Fenera za 40 lira što je oko 4 evra. Vozim se preko glatke vode zaliva ka Feneru, grčkoj četvrti Istanbula u kojoj nekoliko preživelih pravoslavnih crkava svedoči ko je do pre samo 70 godina činio većinu stanovništva u ovom delu grada. Iskačem na obalu sa Muratovog broda i dogovaramo se da me čeka sat i po kasnije i po istoj ceni vrati u Peru.

...Svetog Stefana,...

CRKVA BOGORODICE MONGOLSKE

Sa desne strane blista bugarska crkva posvećena Sv. Stefanu. Poznata i kao Bugarska čelična crkva, sagrađena je od metalne konstrukcije dopremljene iz Beča Dunavom i Crnim morem. Bečka kompanija R. Ph. Waagner pravila je tri godine čelične delove kostura crkve teške 500 tona. Građena je 1898. u mešavini neobaroknog i neogotskog stila, i do danas je u službi male bugarske zajednice u Istanbulu. To je jedna od "čeličnih crkava" kakve je u 19. veku Britanska imperija pravila i slala po svojim dalekim kolonijama, čak do Australije, a nekoliko takvih hramova koji su završili na Filipinima i u Peruu projektovao je Gistav Ajfel.

Četvrt Fener, nekada većinski grčka, danas čuva ostatke stare slave Vizantije. Ovde su nakon pada Carigrada 1453. ostali da žive pravoslavci. Podaci govore da je 1919. u Istanbulu živelo čak 31 odsto stanovnika koji su se izjašnjavali kao Grci. Već pet godina kasnije, nakon Grčko-turskog rata, taj broj je pao na 19 odsto, da bi posle pogroma 1955. sa oko 5 odsto pao na ispod 0,2 odsto, koliko ih ima danas. Pada u oči da je pored svake crkve sagrađena po jedna džamija kako bi se, valjda, obeležila teritorija i stavilo do znanja preostalom pravoslavnom stanovništvu na čijoj se zemlji nalaze. Jedina vizantijska crkva u Stambolu koja nije nikada pretvarana u džamiju je Bogorodica Mongolska. Stiven Ransiman u knjizi Pad Carigrada 1453. navodi izvore iz tog vremena koji kažu da su niz strme ulice pored ove crkve nakon 29. maja 1453. danima tekli potoci krvi. Neke pravoslavne crkve, poput Crkve Bogorodice od Utehe, danas su u ruševinama i obrasle rastinjem.

Crkva Bogorodice Mongolske nikad nije pretvarana u islamsku bogomolju zato što ju je Mehmed Drugi Osvajač darovao majci Hristodula, arhitekte koji je za njega izgradio Fatih džamiju. Poklon je kasnije Hristodulovom sinovcu potvrdio i Bajazit Drugi. Nekoliko narednih sultana nameravalo je da i ovu crkvu pretvori u džamiju, ali nije se moglo protiv fermana osvajača Carigrada. Na jednom od zidova crkve i danas je izložena kopija pomenutog ukaza najvećeg turskog sultana. Život joj nije bio lak ni u vreme Turske Republike. Naime, stradala je u tzv. Istanbulskom pogromu 1955. godine, kada su istrebljeni gotovo svi Grci iz grada. Turske vlasti su prvo inscenirale bombaški napad na svoj konzulat u Solunu, a onda su organizovale "spontanu" reakciju Turaka u Istanbulu. Gradski polusvet, potpomognut "istomišljenicima", koji su dovezeni autobusima iz cele Turske, raspoređen je sa uputstvima za napad na poslednje carigradske Grke. Osim Grka, nastradali su i drugi hrišćani: Jermeni, Gruzijci, ali i Jevreji. Pobesnela rulja upadala im je u stanove, kuće, pljačkajući radnje, paleći i uništavajući njihovu imovinu. Postoji fotografija Ulice Istiklal kojom ne može da se prođe od razbacanih i polupanih hrišćanskih stvari. Scena gotovo identična Kristalnoj noći u Nemačkoj 1928. Bilo je i ubijenih, mnoge žene su silovane, a zabeleženi su i slučajevi prinudnog sunećenja, između ostalih i jednog sveštenika.

...nekadašnji Muzej Hora

HORA

Ne skidajući masku sa lica (strogim kaznama zaprećena obaveza u Istanbulu), nastavljam penjanje strmim ulicama Fenera u želji da proverim informacije o skandaloznoj "rekonstrukciji" Crkve Hrista Spasitelja u Polju, poznate kao Hora. Ova vizantijska bogomolja iz 5. veka, koja se smatra jednim od najvrednijih hramova iz vremena Paleologa, 1453. postala je džamija a vredne ikone su prekrečene. Posle desetogodišnje restauracije u kojoj su, kao u filmu Vreme čuda, ikone progledale ispod debelog sloja kreča, 1958. godine Republika Turska joj daje status muzeja. Pre nekoliko meseci, svet je šokirala informacija da su ikone ponovo prekrečene, da je Hori oduzet status muzeja i da je opet postala džamija – Karije. Nisam svojim očima mogao da se uverim u to jer su prilazi crkvi onemogućeni građevinskim ogradama na kojima se nalazi informacija da je objekat u procesu restauracije. Dok sam odlazio, prodavac đevreka pored crkve prišao je ogradi kroz koju se vidi malo muslimansko groblje u crkvenoj porti, podigao je ruke u visini grudi sa dlanovima okrenutim prema sebi i počeo da izgovara molitvu.

Spuštam se ka Ekumenskoj patrijaršiji u delu Fenera odmah pored obale Zlatnog roga. Prolazim pored malih restorana i kafea koji su nekada bili puni turista, danas u njima sede lokalci i, za razliku od mnogih sličnih turističkih četvrti u drugim delovima Evrope, ovaj kraj deluje i dalje veoma živo. Na ulazu u Patrijaršijsku crkvu nalazi se ozbiljno obezbeđenje, posledica bombaških napada iz 1993. i 2004, i ne dozvoljava ulazak posetiocima izvan vremena bogosluženja. Razočaran, spuštam se ka obali i srećem jednog sveštenika. Kažem da sam iz Srbije i pitam da li mogu da vidim unutrašnjost Patrijaršijske crkve. On iz džepa vadi motorolu i javlja ljudima iz obezbeđenja koji stoje dvadesetak metara dalje da me puste da pogledam unutrašnjost hrama. Dok smo se pozdravljali, kaže da je iz Soluna i da su Grci i Srbi braća.

Prolazim detaljan sigurnosni postupak i ulazim u portu Saborne crkve Svetog Đorđa iz 1600. godine. Kosti dvojice svetaca, Svetog Đorđa Nazijanskog i Svetog Jovana Zlatoustog, koje su krstaši opljačkali 1204, tačno osam vekova kasnije (2004) u Sabornu crkvu Svetog Đorđa vratio je papa Jovan Pavle Drugi.

Jedna jeziva epizoda iz burne istorije Grka pod Otomanskom imperijom dogodila se upravo na ovom mestu: 1821. sultan Mahmud Drugi, nezadovoljan njegovim držanjem u Grčkom ustanku, naredio je da se patrijarh Đorđe Peti ubije i da njegovo telo tri dana visi na ulazu u Patrijaršiju.

Vraćam se u luku Fener gde me sa svojim brodićem čeka Murat. Penjući se nazad ka Pera palasu, prolazim pored velikog murala na kojem piše "Bosna" a u slovima se naziru obrisi mosta koji je na Drini 1577. sagradio Mehmed-paša Sokolović, a bezmalo četiri veka kasnije proslavio nobelovac Ivo Andrić. Kosovo (na kojem ćemo prema porukama na beogradskim muralima biti "dogodine") na zidu jednog Renoovog servisa u Istanbulu zove se – Bosna.

Robert Čoban