Intervju – dr Vladan Jovanović, istoričar:
»Administriranje« istorije u političke svrhe

"Posle nesporazuma sa Grčkom oko imena, Severna Makedonija moraće na evropskom putu da se suoči i sa bugarskim viđenjem sopstvene uloge u Drugom svetskom ratu. Makedonski premijer Zoran Zaev je pokušao da odobrovolji Bugare premeštajući ih na antifašističku stranu. Utisak je da je ovo podilaženje motivisano isključivo strahom od bugarskog veta i opstrukcije pristupnih procesa, a čini mi se da su Makedonci već napravili isuviše ustupaka i da zaslužuju konkretniju podršku od EU"

U intervjuu bugarskoj agenciji Bgnes (bgnesagency.com), Zoran Zaev, makedonski premijer, rekao je da su na početku Drugog svetskog rata Bugari bili "administratori" na području sadašnje Severne Makedonije, a zatim su se priključili antifašističkom frontu. Ova izjava izazvala je burne reakcije u javnom mnjenju i stručnoj javnosti našeg južnog suseda, ali i regiona.

Doktor Vladan Jovanović, istoričar, viši naučni saradnik Instituta za noviju istoriju Srbije, smatra da je nazvati bugarsku okupacionu vojsku u Makedoniji "administratorima" isto kao kada bismo tim izrazom počastili nemačku nacističku upravu u okupiranoj Srbiji. On podseća da je i pre nego što su februara 1943. ozvaničene mere retorzije, koje su važile u slučaju ubistava nemačkih i bugarskih vojnika i oficira na tlu Srbije, bugarska vojska za odmazdu uveliko palila čitava sela, pljačkala, raseljavala, internirala i streljala civile i zarobljenike u kumanovskom, krivopalanačkom, skopskom, veleškom, prilepskom i tikveškom kraju.

Na suđenju Asenu Bogdanovu, šefu skopske policije iz godina bugarske okupacije, podseća dr Jovanović, opisane su okrutne metode kojima se bugarska vlast obračunavala sa lokalnim stanovništvom. Komandantu bugarske Pete armije i oblasnim direktorima u Skoplju i Bitolju stizale su naredbe od fašističke vlade u Sofiji da na javnim mestima likvidiraju zarobljene partizane, kako bi se zaplašilo stanovništvo. Da stvari budu još gore, bugarski "administratori" učestvovali su i u Holokaustu na prostoru Makedonije.

Nakon sporazuma bugarske vlade sa nemačkim opunomoćenim ministrom u Sofiji marta 1943. godine, pohapšeno je preko 7000 Jevreja iz makedonskih gradskih sredina koji su prebačeni u skopski sabirni logor, potom u koncentracioni logor Treblinka, gde su skoro svi stradali. Bugarska policija je učestvovala u njihovom transportu do Poljske, tako da je i u tom smislu neprimereno falsifikovati karakter bugarskih "administratora" u Makedoniji, objašnjava dr Jovanović.

"VREME": Bugarska i makedonska vojska, kako je rekao Zaev, zajedno su oslobodile Skoplje i druga mesta. Koliko je ova tvrdnja utemeljena na istorijskim činjenicama, jer makedonska istoričarka Ljubica Spaskovska kaže da je termin "okupacija" opšteprihvaćen u zapadnoj istoriografiji.

VLADAN JOVANOVIĆ: Izjavu da je Skoplje oslobođeno udruženim delovanjem "bugarske i makedonske vojske" možemo nazvati falsifikatom, inspirisanim bugarskom istoriografijom s kraja pedesetih godina prošlog veka. Postojali su makedonski odredi i bataljoni NOV-a koji su od proleća 1944. učestvovali u borbama za oslobođenje Makedonije, a kasnije su čak korišćeni i za akcije u Srbiji. Zanimljivo, većina tih partizanskih odreda nosila je imena makedonskih revolucionara iz "ilindenskog perioda", koje su svojatali i Bugari.

Pred naletima Crvene armije vlada u Sofiji proglasila se krajem avgusta neutralnom, a nakon septembarskog prevrata u Sofiji 1944. nove bugarske vlasti naložile su Petoj armiji da napadne svoje dojučerašnje saveznike Nemce. Osim što prećutkuje okupaciju Makedonije, bugarska komunistička istoriografija glorifikuje ulogu Bugarske narodne armije u završnim operacijama za oslobođenje Jugoslavije, a nipodaštava učinak jedinica NOVJ. Sve u svemu, za Bugarsku bi se moglo reći da je nepunih osam meseci bila "deo antifašističkog fronta".

Što se tiče spornog termina "okupacija", on nije odomaćen samo u zapadnoj istoriografiji već je odavno postao deo konvencionalne nauke, uključujući i (post)socijalističku istoriografiju. Nemačka vojska je ušla u Makedoniju 6. aprila 1941, a 11 dana kasnije i bugarska Peta okupaciona armija je krenula da osvaja čitavu jugoistočnu Srbiju i Povardarje, slaveći "ispunjenje zavetnih snova bugarskog naroda". Širom Makedonije raspoređeno je 40.000 bugarskih vojnika, žandarma i policajaca, a okupirani prostor podeljen je na Skopsku i Bitoljsku oblast. Hitler je Bugarima iz strateških razloga ustupio bogata nalazišta hroma u podnožju Šar-planine, kao i održavanje pruge Solun–Beograd. Sve do 9. septembra 1944. i formiranja vlasti Otečestvenog fronta u Sofiji, Bugarska je imala 22 divizije u okviru sila Osovine, od čega je 12 vršilo "okupacione zadatke". Dakle, termin "okupacija" koji pominje koleginica Spaskovska je više nego prikladan i tačan.

Postoje i sporenja oko toga da li je Goce Delčev makedonski, bugarski ili zajednički heroj?

Otimanje oko narodnih junaka deo je balkanskog etnocentričnog folklora. U makedonsko-bugarskom sporu oko "ilindenskih" heroja, stvari su nešto komplikovanije. Goce Delčev je bio prevashodno revolucionar koji se borio za sticanje makedonske autonomije i emancipaciju od osmanskih vlasti. S obzirom na njegovo ubeđenje da se sloboda krije u unutrašnjem ustanku, a ne spoljnoj intervenciji, mislim da ga pre treba smatrati autentičnim makedonskim herojem, mada ne vidim prepreku da ga i Bugari slave kao svog junaka. On jeste bio identitetski važan za jugoslovenske Makedonce, pa je zato s pravom dobio ulicu na Novom Beogradu, koju su gradske vlasti 2016. preimenovale.

Makedonski premijer je istakao da Makedonci i Bugari "nemaju podeljenu istoriju, ni ukrštenu, već zajedničku", i ocenio da su ih vlasti Jugoslavije držale razdvojenim. Da li je ovo izjava za dnevnopolitičku upotrebu ili ima i istorijsko uporište? Da li je zaista Jugoslavija bila smetnja makedonsko-bugarskom zajedništvu?

Državne granice su Bugarsku i vardarsku Makedoniju predvajale od 1913, a do eventualnog zajedništva je, po toj logici, moglo doći i odmah po raspadu Jugoslavije. Sva je prilika da je Makedoncima dozlogrdilo ponašanje navalentnih suseda, jer su tokom čitavog 20. veka bili tačka razdora u srpsko/jugoslovensko-bugarskim odnosima, ako izuzmemo kratkotrajnu vladu Aleksandra Stambolijskog početkom 1920-ih koji je Makedonce nazvao "slovenskim Ircima" i time nagovestio njihovo prepuštanje Kraljevini SHS.

Prva Jugoslavija nije priznavala makedonsku naciju niti njen jezik koji je smatran lokalnim dijalektom srpskog jezika, dok je za Bugare on bio zapadna varijanta bugarskog. Osim raznih vidova demografskog inženjeringa, vršena je masivna činovničko-policijska represija širom Makedonije pod izgovorom suzbijanja gerilskih pokreta. Loša bezbednosna situacija i posledice agrarne reforme i kolonizacije pokrenule su talase iseljenika ka Bugarskoj, iako je pitanje "dvovlasnika" u graničnom pojasu rešavano u obe Jugoslavije. Konačno, Makedonci su u socijalističkoj Jugoslaviji stekli formalna obeležja nacionalnog i verskog identiteta, ali i institucionalne elemente svoje buduće državnosti.

Postoje li dileme u Srbiji oko ovog pitanja? Bugarska vojska je okupirala i delove srpske teritorije. Mogu li Bugari u Srbiji da budu okupatori, a u Makedoniji administratori?

U Srbiji su bar dva veka negovane predrasude o Bugarskoj kao "istorijski dokazanoj opasnosti" i zemlji sumnjivog političkog morala. Ipak, u ovom konkretnom slučaju mislim da ne postoje leksičke dileme. Bugarska je 1941. okupirala delove Kraljevine Jugoslavije, odnosno Moravske i Vardarske banovine, kao članica sila Osovine i Hitlerov saveznik. Sa druge strane, kakva god da je bila srpska/jugoslovenska administracija u Makedoniji – agresivna, asimilatorska, nacionalistička ili nepravedna – ona je proistekla iz međunarodnih ugovora potpisanih nakon ratnih sukoba, bilo da se radilo o balkanskim ratovima ili dva svetska rata.

Bugarska i Makedonija su formirale zajedničku Komisiju za istorijska i obrazovna pitanja. Verujete li da će se doći do zajedničkih stavova?

Pre dva meseca Bugarska je kontroverznim memorandumom izvestila članice EU da ne priznaje makedonski jezik niti makedonsku manjinu na svojoj teritoriji, čime se i Komisija za istorijska i obrazovna pitanja našla uklještena između neodgovornih političara i nacionalista sa obe strane. Ono što posebno otežava njen rad je negiranje makedonskog identiteta unutar same Komisije. Naime, izvesni bugarski članovi poručuju da će priznati "realnost", odnosno makedonski identitet, tek ukoliko druga strana prihvati "istorijsku istinu" – da su Makedonci i makedonski jezik bugarskog porekla! Imajući to na umu, kao i nedovoljno jasan cilj ovog mešovitog tela, sklon sam da poverujem u famoznu mudrost: "ako hoćeš da zataškaš problem, formiraj komisiju".

Koliko su u Bugarskoj i Makedoniji prisutni ovakvi stavovi koje mnogi ocenjuju kao istorijski revizionizam, ili čak kao rehabilitaciju fašizma?

Mnogi intelektualci u Bugarskoj su zgroženi pretnjama vlade u Sofiji i odbijaju da ih nazovu "bugarskim vetom", već pokušajem iskompleksiranih pojedinaca iz političkog vrha da podstaknu netrpeljivost između Bugara i Makedonaca. Ispalo je da Bugarska i samo postojanje Severne Makedonije smatra provokacijom. Dimitar Bečev podseća da je stav o "veštačkoj naciji" Makedonaca bespredmetan jer su u suštini sve nacije veštačke, pa i bugarska, te da je bugarskim političarima lako da blokiraju Makedoniju kad tamo nemaju "ni rodbine ni prijatelja".

Što se tiče Severne Makedonije, neobično je što "bugarofilska" izjava Zaeva, koji se predstavlja kao socijaldemokrata, više priliči nekom pripadniku VMRO/DPMNE, a upravo iz te desničarske opozicione partije, umesto ovacija, dolaze najžešća kritika i protivljenje "trgovini nacionalnim identitetom".

Ono što se u vulgarnom smislu danas naziva "realpolitikom" nije se izvitoperilo samo u Severnoj Mekedoniji i Bugarskoj, već na čitavom Balkanu, pa je šovinizam, ideološki ispražnjen i odenut u neoliberalne "realpolitike", a uz prećutnu podršku međunarodnih faktora, potpuno dezintegrisao institucije demokratskog poretka. Ipak, ne bih rekao da se pomenuta bugarsko-makedonska identitetska ujdurma može nazvati "rehabilitacijom fašizma". Na takve tendencije više podsećaju razni oblici netransparentne korporativne ekspanzije, visoke korupcije, govora mržnje, gušenja slobode medija i divljanja grotesknih autoritarnih režima koje je briselska administracija godinama tetošila, eufemistički ih nazivajući "stabilokratijama".

Stevo Pendarovski, predsednik Severne Makedonije, smatra da Sofija vodi "politiku Todora Živkova"?

Tokom svoje dugotrajne vladavine Todor Živkov je priznavao makedonsku državu, ali ne i njihovu naciju i jezik. Složio bih se sa analogijom kolege Ulfa Brunbauera, koji "bugarsku ucenu" upoređuje sa imaginarnim zahtevom Nemačke da isto zatraži od Austrije. Florijan Biber iznosi još slikovitiju hipotetičku situaciju: da Hrvatska stavi veto na pristupne pregovore Srbije i Crne Gore sve dok ove dve zemlje ne prihvate hrvatski jezik kao službeni! Zaista zvuči gotovo nadrealno...

Inače, Bugarska je, uprkos kurtoaznim pohvalama za dosegnutu "makroekonomsku stabilnost", najsiromašnija članica EU sa narušenom slobodom štampe i razorenom opozicijom. Mi smo se nedavno mogli uveriti da ima još takvih država u regionu, koje posežu za operetskim konfliktima i insceniranim predizbornim tenzijama zarad unutrašnje homogenizacije. Stoga ofanzivu Sofije u "makedonskom pitanju" treba shvatiti najpre kao simuliranje proaktivne spoljne politike, a radi maskiranja sveprisutne korupcije i kompromitovanog izbornog procesa. Sa druge strane, Pendarovski i Zaev šalju kontradiktorne poruke, što podseća na uigranu balkansku scenografiju u kojoj se naizmenično smenjuju dobar i loš policajac.

Koliko su ovakvi stavovi Zaeva zapravo uslovljeni mogućnošću da Bugarska zaustavi Makedoniju na njenom putu ka EU?

Moj utisak je da je ovo podilaženje motivisano isključivo strahom od bugarskog veta i opstrukcije pristupnih procesa, a čini mi se da su Makedonci već napravili isuviše ustupaka i da zaslužuju konkretniju podršku od EU. Veći deo akademske javnosti u Bugarskoj, Severnoj Makedoniji i Srbiji doživljava "transfer blama" od diletantskih poteza svojih političkih elita, koje su nastale spletom nesvakidašnjih geostrateških okolnosti.

"Državničko" glumatanje marionetskih družina sklepanih negativnom selekcijom koje su, na talasu "ekstraktivnog kolonijalizma" i oktroisane prekompozicije Balkana, izvrgli ruglu demokratiju u svojim zemljama, dezorijentisalo je ljude i učinilo ih skeptičnim prema pravcu kojim se ove državice kreću. Suočeni sa sve izvesnijim kolapsom balkanskih ekonomija kome su sami doprineli, autoritarni vladari posežu za ritualnim oživljavanjem etničkih animoziteta i ekstremnog nacionalizma, koji je još u 18. veku prepoznat kao "poslednje utočište hulja".

Vukašin Obradović