Sećanje – Mustafa Nadarević, Špiro Guberina, Pero Kvrgić:
Čarobnjaci geste i grimase

Nijedan od ove trojice glumaca nije bio poželjan profil Bate Živojinovića ili Borisa Dvornika, ali su ih njihove mogućnosti transformacije učinile jednako delom tog almanaha slavnih čiji smo bili savremenici. Poslednje pop ikone zaista vredne našeg idolopoklonstva

Smrt glumca potvrđuje istinu da je on sazdan od čvrste i krhke paradoksalne građe. Sa svakim svojim gledateljem koji umre zajedno sa svojim sjećanjem, umire i glumac, da bi konačno umro sa smrću svojeg posljednjeg gledatelja…

Ovu naizgled jednostavnu činjenicu našeg vremena izgovorio je baš Pero Kvrgić, kada je lamentirao nad neumetnošću epiloga sopstvene generacije i svojih kolega. Iz tih prvih posleratnih glumačkih klasa, Kvrgić je poživeo najduže da svedoči o trajnom prošlom vremenu pozorišne umetnosti jednog grada – Zagreba. Kao i dve zemlje u kojima je živeo – Jugoslavije i Hrvatske, ali gde je još za sopstvenog radnog veka postao, bio i ostao nekrunisani kralj teatra, njegov etalon poput Džona Gilguda u Velikoj Britaniji. Ili možda, dozvolimo li sebi takve hiperbole, u interpretativnom smislu poziva, ono što je tamo bio Krleža kao dramski pisac, a nama ovde neko nalik Tesli iz floskule o rodu i domovini.

Pero Kvrgić

Pero Kvrgić (1927–2020), rođen je u Srpskim Moravacima u Gorskom Kotaru 1927, gimnaziju je završio u Ogulinu. Njegovog oca, staničnog vlasnika kafane, u Drugom svetskom ratu ubile su ustaše. Kvrgić će kasnije svedočiti kako su se tada on i vršnjaci kao ratna siročad od tuge napili: "Došao sam kući, stao ispred ogledala i gledao svoje pijane grimase." Iz ove perspektive, te prve najintimnije slike o glumi nastale su u tom očaju. Sa sedamnaest godina otići će u partizane, u kazališne trupe Ivan Goran Kovačić i August Cesarec. U Zemaljskoj glumačkoj školi nakon oslobođenja, 1945. u Zagrebu, klasići između ostalih postaće mu Nela Eržišnik i Sven Lasta.

Njegov profesionalni život obeležiće reditelj Branko Gavella i tri decenije u istoimenom pozorištu, iako je šezdesetogodišnji glumački staž započeo i završio u Hrvatskom narodnom kazalištu. Istaknuti kazališni kritičar Tomislav Čadež svedoči o tome: "Pero Kvrgić bijaše u ranim danima svojega umjetničkog života autsajder. U kolu Gavellinih glumaca, što ih je redatelj okupio početkom 50-ih godina prošloga stoljeća u kazalištu u Frankopanskoj ulici, Kvrgić bijaše isprva jedan, rekao bih, bizaran statist. Ni lijep, ni stasit, ni krasna glasa, često pretih da bi bio razgovjetan, ali su mu oči svijetlile u mraku. Glumački ego bujao je ispod ljudske skromnosti i narastao do Muna i do Pometa, do generalne tragikomedije ljudskog postojanja, do Stilskih vježbi i do Puka… Skroman u slavljenju života, ozbiljan u radu u umjetnosti, blag i oporo vedar."

U takvoj glumačkoj karijeri igraće pretežno u teatru, skoro 200 uloga, a za film iz današnje perspektive dovoljna mu je referenca Tanhoferov H-8 proglašen kao najbolji film hrvatske kinematografije u njenih 75 godina. Odnosno, možda će njegova uloga Augusta Cesarca konačno naterati Hrvatsku radio-televiziju da posle tri decenije reprizira seriju Nepokoreni grad. Dakle, u njegovom kraljevstvu kazališta, ostaće upamćen po svom specifičnom glumačkom izražaju, dikciji ali i začudnoj fizičkoj gipkosti. Nije igrao heroje i ljubavnike, već je, kao karakterni glumac, bio sjajan komičar i tragičar. Gospodin klovn iz Vajsovih Patnji gospodina Mokinpota pre sadašnjosti, ovog vremena klovnova psihopata. Štaviše, Skapin u istoimenim spletkama, Skup u Držićevoj komediji i Pomet u njegovom Dundu Maroju, Harpagon u Molijerovom Škrcu i Sganarelle u Don Žuanu, Don Zane u Marinkovićevoj Gloriji, Šekspirov Perikle, Krležin Janez u Kraljevu i Židov U logoru, Sterijin Kir Janja.

Napokon, nadasve čuvene Stilske vežbe Rejmona Kenoa, ta ginisovska referenca od pet decenija kontinuiteta persiflaže jedne banalnosti vožnje tramvajem, sa partnerkama Miom Oremović, potom Lelom Margitić. Lično ću biti privilegovan da ga vidim kao Kneza Bolokina u Tolstojevom Ratu i Miru Tomaža Pandura.

Nedavno takođe preminuli tamošnji veliki reditelj Božidar Violić opisao je Kvrgića kao "vrijednog mrava iz basne o cvrčku i mravu koji pažljivo i strpljivo gradi svaku ulogu i tako traje desetljećima". Već spomenuti Tomislav Čadež je baveći se jednim drugim povodom, Šerbedžijinom obljetnicom Hamleta kao početka karijere, nakon koje je mogao samo postati: "ili niko i ništa ili najveći glumac svog vremena i generacije, ali iznad koga samo stoji spomenik samozatajnosti i skromnosti – Kvrgić".

I na kraju sam Rade Šerbedžija, taj njegov zemljak i kolega, zaključio je da je Kvrgić bio mađioničar tajne božanske glume: "geste i grimase, grandioznosti i groteske, mi samo šegrti i kalfe tog i takvog života sa i u umjetnosti".

Mimo svakodnevne tragičnosti 2020. godine, ona je zaista bila jedna velika tragedija za hrvatsku kulturu. Godina u kojoj su preminuli Igor Vuk Torbica, Zdenka Heršak, Zoja Odak, Vera Zima, Božidar Alić, Rajko Dujmić, Kićo Slabinac, Lazo Goluža, Milka Babović, Tonko Maroević, Ivan Kožarić, Mihailo Arsovski. Ali nadasve uz Peru Kvrgića indikatori njene mitologije i multikulturalnosti, neprekinutog emotivnog kontinuiteta bivše, velike i zajedničke države, Špiro Guberina i Mustafa Nadarević. Pa zato dopuna jevanđelja o Tri kralja.

Špiro Guberina (1933–2020) bio je likom dobričina jugoslovenske televizije i hrvatskog kazališta. Strikan Jozo, škovacin Velog Mista, kao i svi Šibenčani (drag nam, poput Arsena Dedića ili Dražena Petrovića), stekao je svoje mesto u našem afinitetu kinematografske istorije i antifašističkog školskog svetonazora. Jedan od prvih domaćih bioskopskih blokbastera koji se bezbroj puta prikazivao po kino salama osnovnih škola je Kota 905 Mate Relje, njegov filmski debi.

Špiro Guberina

A zapravo nam ga je taj SFRJ pazl emocija i današnje legitimne patetike urezao u sećanja na detinjstvo kao Špiru Štulu u songovima pomentuog Arsena Dedića (u dečijoj zagrebačkoj inačici Na slovo, na slovo) u TV emisiji Zlatna nit. Potom kao simpatičnog negativca, jer kakav drugačiji bi Guberina uopšte mogao da bude, u TV seriji Jelenko. Imao je te svoje značajne epizode u četiri najznačajnije RTZ serije (Nepokoreni grad, U registraturi, Putovanje u Vučjak i kao glumac sa dijalektom, u Prosjacima i sinovima Antuna Vrdoljaka i Ivana Raosa. Gotovo decenijski bunker neemitovanja te potonje serije koja je 1972. sledila televizijsku renesansu, započetu godinu dana ranije sa Kuda idu divlje svinje umnogome je uticala na karijere njenih glumačkih aktera.

Bio je, kako je Nenad Polimac napisao u "Jutarnjem listu", komičar prerušen u glumca. Branko Gavella ga je na početku pitao ima li rezervnu karijeru, a nije mu trebala. Zapravo, paralelno je bio sve vreme redovni član i doajen HNK, bio je gospodin Fulir, pre no što je iko sanjao filmski pa pozorišni uspeh te agramerštine Tko pjeva zlo ne misli. U kontekstu dočaravanja i komparacija stila i mimike, Guberina je bio nalik francuskom glumcu Fernandelu, onako kao što su njegovi generacijski ovdašnji pandani Čkalja Petrović i Mija Aleksić jednaki Burvilu i Totu. Od pomenutog Štule na početku, preko filma Tajna starog tavana na vrhuncu do Šegrta Hlapića na kraju karijere, Špiro Guberina je fotorobot omiljenog i deci prijemčivog glumca, a zadovoljenje te iskrene publike bio je najteži glumački žanr.

I za kraj, Mustafa Nadarević (1943–2020), koga je kao i Guberinu ne samo proslavila već i lansirala serija Velo misto da postane doskora najveći živi što hrvatski što bosansko-hercegovački, ex-jugoslovenski glumac. Bio je veliki u filmografiji koja je osvajala Zlatne palme i Oskare, TV kinoteci od pomenutog Velog mista do najznačajijeg BiH sitkoma Lud, zbunjen, normalan, po kome će ga (nažalost, samo po njemu) pamtiti današnje generacije gledalaca i medijskih poslenika. A kao i Kvrgić, bio je pozorišni klasik.

Uz Adema Čejvana, Nadarević je najznačajniji glumac rođen u Banja Luci koga je profesionalna sudbina, za razliku od prvog, okrenula ka fizički bližem Zagrebu. Iako njegova najznačajnija filmska rola, pa čak i ona poslednja u karijeri (zaboravićemo mu ulogu generala Bobetka u Vrdoljakovom Generalu), profesor klavira Mihailo u filmu Gorana Markovića Već viđeno i profesor Miša Brankov u Kad svane dan (2012) Gorana Paskaljevića, pripadaju beogradskoj YU, odnosno srpskoj kinematografiji.

Odrastao je u Bosanskom Novom, gimnaziju je pohađao u Rijeci, glumačku akademiju u Zagrebu, gde je prvo bio član ZKM, pa punih 50 godina od 1968. prvak HNK. U sedamdesetim, zlatnom dobu jugoslovenske televizije, kako je i rečeno, deliće epizodnu glumačku podelu sa Guberinom u Prosjacima, Tajni Nikole Tesle, Nepokorenom gradu. I onoj inžinjera Duje, po arhitekti Fabijanu Kaliterni, osnivaču fudbalskog kluba Hajduk sa savršenom starosplitskom dikcijom u Velom mistu.

Filmski kritičar Jurica Pavičić potencira njegove potonje tri najznačajnije životne uloge i karijerne dobi.

Kolebljivi, karakterno nejaki slabić intelektualac i nervčik izjeden nemoću, slepi i besni autodestruktivac: kao aparatčik i denuncijator, amidža Zijo (Otac na službenom putu Emira Kusturice, 1985), seksualno i dodatno parabolično frustriran komunizmom, pripadnik građanske klase u najboljem horor žanrovskom ostvarenju spomenutom (Déjà vu Gorana Markovića, 1987) i per se Leone Glembay (Glemabajevi Antuna Vrdoljaka,1988). U sopstvenom bosanskom IMdB portfoliju, vredna pomena je uloga Španca u Gluvom barutu Bate Čengića (1990), kako to Zoran Panović voli da omažira poslednjem jugoslovenskom filmu (uz Grlićevog Čarugu), anticipaciji ratnog i krvavog raspada Jugoslavije koja će uslediti. Početkom i sredinom 2000-ih uslediće period njegove glumačke zrelosti i BiH filmskog buma: Savršeni krug Ademira Kenovića, Ničija zemlja Danisa Tanovića, Kod amidže Idriza Pjera Žalice, zaključno sa sve likom Izeta Fazlinovića.

Nijedan od ove trojice glumaca nije bio poželjan profil Bate Živojinovića ili Borisa Dvornika, ali su ih njihove mogućnosti transformacije učinile jednako delom tog almanaha slavnih čiji smo bili savremenici. Poslednje pop ikone zaista vredne našeg idolopoklonstva i epitafa kao novinarskog podžanra.

Zlatko Crnogorac