Demografija nekadašnje države:
Oni koji je trebalo da se rode

U 2021, godini popisa, možemo da zapazimo kako je tri decenije nakon poslednjeg popisa u Jugoslaviji sa teritorije nekadašnje zajedničke zemlje, koju danas čini šest država i jedna sporna teritorija, iščezlo ukupno 2,5 miliona ljudi

Beograd, noć između 21. i 22. januara 1990. godine. U velikoj dvorani Sava centra održava se Četrnaesti, vanredni kongres Saveza komunista Jugoslavije. Biće to poslednji kongres nakon koga se jedinstveni jugoslovenski komunistički savez raspao, a za njim, uskoro, i sama Jugoslavija. Druga plenarna sednica ovog kongresa vodi se u atmosferi žestoke rasprave između delegata iz Srbije i Slovenije. Predstavnici Slovenije ulažu amandmane na zajedničku deklaraciju, ali većinu u sali kontrolišu predstavnici najmnogoljudnije od šest jugoslovenskih republika, Srbije. Oko 22.30 slovenački delegati uviđaju da je prisutna većina nepobediva, a u 22.45 šef slovenačke delegacije se rukuje sa predsedavajućim i kreće ka izlazu iz dvorane. Slovenački delegati ustaju sa plišanih sedišta, a zatim, popravljajući suknje i odela, izlaze u prolaz koji vodi na dole, uz zid dvorane, ka izlazu. Nekolicina ne skriva suze. Predsednik Srbije Slobodan Milošević traži da predsedavajući ustanovi kvorum i da se noćna sednica nastavi po dnevnom redu, ali se delegati iz Hrvatske ne slažu, pa i oni napuštaju dvoranu. Predsedavajući određuje petnaestominutnu pauzu koja nikad nije istekla. Delegati Četrnaestog kongresa se posle te ledene noći više nisu vraćali u salu. Počele su opšte pripreme za dolazeće ratove, za bedu, oganj i krv devedesetih godina.

No, prebrojavanje iz Sava Centra će se nastaviti sa jednakom strašću, iz dana u dan, iz grada u grad, iz sela u selo, iz oblasti u oblast Jugoslavije sve do kraja ratova, kada će demografska situacija u nekadašnjim republikama ne samo biti prebrojana, nego i trajno promenjena. U međuvremenu, dok traje raspad, tokom 1991. godine sprovodi se i službeni popis stanovništva Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, poslednji koji je ova država sprovela. Popis se odvija u gotovo nemogućim uslovima nemira, nacionalističkih tenzija i bojkota. Albansko stanovništvo na Kosovu odbija da se popiše, a na drugim mestima rezultati su upitni. Hrvatska ne prihvata preliminarni rezultat i kasnije, tokom iste godine, dolazi do svog službenog podatka koji se razlikuje za oko 24.000 stanovnika. U Bosni i Hercegovini se, takođe, osporava rezultat, tamo ostaju dva službena podatka, različita za oko 13.000 stanovnika. U nekim republikama objavljeni su samo preliminarni rezultati sa osnovnim podacima.

Na kraju su rezultati popisa iz 1991. godine ipak prikupljeni, tako da danas znamo kako je Jugoslavija, u svom demografskom zenitu, na kraju postojanja, brojala 23.528.230 stanovnika. Popis je pokazao i da država ima srednju gustinu naseljenosti od 92 stanovnika po kvadratnom kilometru, koja je stabilno rasla tokom druge polovine 20. veka (od 61,9 1948. godine, do 87,7 u 1981). Prethodni popisi u SFRJ su pratili ovaj rast: zajednička država je u periodu nakon Drugog svetskog rata, 1948. godine, imala 15,8 miliona stanovnika, 1961. godine dostigla je 18,5 miliona, 1971. godine 20,5 miliona, a 1981. imala je 22,4 miliona stanovnika, što je broj koji će se urezati u sećanje o veličini zajedničke države. Deceniju kasnije, ovaj broj će se popeti na 23,5 miliona, da bi potom krenula strmoglavo nadole.

DEMOGRAFIJA AVETI

Bila je to, bez ikakve sumnje, po broju stanovnika, kao i po teritoriji, najveća država koju su Južni Sloveni imali u svojoj hiljadugodišnjoj istoriji na Balkanu. Možda zvuči iznenađujuće, ali Jugoslavija je imala nestandardnu veličinu populacije za evropske prilike – grubo posmatrano, bila je po broju stanovnika dvostruko veća od Švedske, Grčke, Mađarske, Belgije i Portugala, a sa druge strane, dva puta manja od Španije i Poljske, a tri puta manja od Italije, Velike Britanije i Zapadne Nemačke. Zemlja sa najsličnijim brojem stanovnika bila je Rumunija, koja je 1991. godine brojala 23,1 milion stanovnika. No, ova će nama susedna država doživeti pravi demografski kolaps u naredne tri decenije, tako da danas broji samo 19,3 miliona stanovnika. Holandija je, na primer, imala dosta manje, 14,9 miliona stanovnika, ali je tokom narednih 30 godina svoju populaciju uvećala na današnjih 17,4 miliona (mahom zbog migracija). Na drugoj strani, Čehoslovačka, nekadašnja zajednička država Čeha i Slovaka koja se raspala na miran način na Češku i Slovačku 1991. godine, brojala je 15,5 miliona, dok danas na ovoj teritoriji zbirno živi 16,1 milion stanovnika.

Šta se dogodilo sa stanovništvom Jugoslavije? Nezahvalnim sumiranjem podataka po sličnosti iz popisa koji su deset i dvadeset godina kasnije sprovedeni u različitim republikama i na teritorijama bivše Jugoslavije, kao i sadašnjom projekcijom, a poređenjem u različitim bazama, može se doći do grubog podatka kako je, nakon ratova, odseljavanja i ekonomske stagnacije devedesetih, ukupan broj stanovnika 2001. godine opao na 21,9 miliona, a deset godina kasnije na 21,2 miliona stanovnika. Danas na teritoriji koju je zauzimala bivša Jugoslavija živi samo 20,98 miliona stanovnika. Ovaj broj je uporediv sa brojem stanovnika koji je Jugoslavija imala sedamdesetih godina, pa bi se moglo reći da je nestabilni, zastrašujući raspad zemlje u demografskom smislu vratio jugoslovenske narode pedeset godina u prošlost. U svakom slučaju, tokom ove tri decenije iščezlo je bar 2,5 miliona ljudi koji su nastanjivali zemlju nekada razapetu između Vardara i Triglava.

Dvoranom u Sava centru se, zapravo, te noći orio aplauz. Grupa delegata iz Srbije pljeskom je pozdravljala odlazak Slovenaca. Zatim je aplauz narastao u frenetični huk. Dok su bivši drugovi napuštali kongres, neki redovi delegata su se podigli kako bi lakše udarali po dlanovima. Bruj šaka tutnjao je dvoranom, odjekujući budućim detonacijama tenkovskih granata, višecevnih bacača i topova koji će sledećih pet godina rušiti jugoslovenske gradove. No, dva i po miliona Jugoslovena, gigantsko neslaganje u popisnim atlasima i demografskim računima, nestalo je u tišini, bez tutnjave, aplauza i pomena. Ratovi su odneli između 100 i 200 hiljada ljudi, dok su ostali iščezli kroz seobe, bolesti, skraćenje životnog veka, nemaštinu i druge, teško uhvatljive dugoročne demografske posledice krize. Većinom su samo aveti – stanovnici Jugoslavije koji nisu nikada rođeni, a trebalo je da se rode.

OPADANJE I PROPAST

Stanovništvo u zemljama bivše Jugoslavije danas je znatno starije nego što je bilo 1991. godine. Danas je prosečna starost u većini bivših republika iznad 40 godina – u Srbiji je prosečna starost 43,2 godine, u Hrvatskoj 43,3, u Bosni i Hercegovini 42,5, a u Sloveniji 42,8 godina. Neujednačena je raspodela između muškaraca i žena u celom regionu i u proseku žene znatno duže žive. Očekivana dužina života na rođenju najveća je u Sloveniji (80,3 godine), potom u Hrvatskoj (78,2), BiH (76,3), Srbiji (75,7), Crnoj Gori (75,5) i Makedoniji (75,4), dok je na Kosovu samo 71,3 godine.

Pad brojnosti populacije najveći je u Srbiji (misli se isključivo na teritoriju Republike Srbije bez Kosova, pošto u ovom periodu ne postoje službeni demografski podaci za južnu srpsku pokrajinu). No, do demografskog opadanja došlo je i u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori i Kosovu, svuda osim u Sloveniji i Makedoniji, gde se beleži blagi rast. Uprkos raširenom viđenju, na Kosovu, pravoj noćnoj mori demografa, kao teritoriji gde su popisi neprekidni povod za bojkote, prvo Albanaca, a danas Srba, nije došlo do porasta stanovnika. Naprotiv. Projekcije iz naknadnih popisa, vrlo složene međunarodne metodologije, ustanovile su da je 1991. na Kosovu živelo oko 1,96 miliona ljudi, da ih je nakon rata bilo oko 1,94, a 2011. godine oko 1,78 miliona. U poslednjoj deceniji dolazi do blagog porasta, tako da danas na Kosovu ima oko 1,8 miliona stanovnika.

U Sloveniji je stanovništvo sa dva miliona, za trideset godina blago poraslo na 2,1 milion stanovnika, a u Makedoniji sa 2,03 na 2,07 miliona stanovnika. Bosna i Hercegovina je, međutim, u deceniji ratova izgubila skoro milion stanovnika – prema popisu iz 1991. u Bosni je živelo oko 4,38 miliona ljudi, a 2001. godine samo 3,52 miliona. Pad će se lagano nastaviti, tako da danas BiH ima 3,41 milion stanovnika. Hrvatska ima negativan prirodni priraštaj i na godišnjem nivou izgubi pet na svakih 1000 stanovnika. Hrvatska je pritom demografski pogođena i sa dva talasa odseljavanja – prinudne seobe srpskog stanovništva sredinom devedesetih, a potom migracije radne populacije nakon ulaska u Evropsku uniju. Tako se sa 4,73 miliona stanovništvo Hrvatske za tri decenije smanjilo na 4,06 miliona.

U Srbiji se situacija postupno pretvorila u demografsku krizu – naša zemlja, uz prinudne migracije iz drugih republika i nasuprot tome, ekonomske migracije ka Evropi, ima izuzetno veliki negativan priraštaj, tako da na svakih 1000 stanovnika godišnje gubi više od devet stanovnika. Zato se sa 7,82 miliona 1991. godine, broj stanovnika smanjio na 7,5 miliona 2001, da bi pao na 7,2 miliona 2011. godine. Danas Srbija ima samo 6,92 miliona stanovnika. Poslednji popis je pokazao kako opada veličina domaćinstava i da su vrlo snažne i unutrašnje migracije. Stanovništvo se i dalje masovno premešta iz sela u gradove, uz pojačanu metropolizaciju, jer većina stanovnika migrira ka Beogradu. Prestonica nekadašnje velike države sa 23 miliona stanovnika tako još uvek raste, sve veća, sve složenija, prevelika za sve manju Srbiju, kao da je nesvesna da amputiranih republika odavno više nema.

Slobodan Bubnjević