Izložba:
Podsmešljivo, ali bez zlobe

Seljak u glavnoj ulozi "Ježevih" karikatura

Trenutno je u Etnografskom muzeju u toku neobična i dragocena izložba Seljak u karikaturi Ježa (1935–1990), projekat dr Tatjane Mikulić, kojim se bavi više od deset godina i kojim je obuhvatila preko hiljadu karikatura koje su za glavnog junaka imale srbijanskog seljaka sa šajkačom (ili šubarom) na glavi i opancima šiljkanima na nogama. A između to dvoje, standardno seljačko odelo – košulja, jelek i čakšire – nije se menjalo (u životu i na karikaturama) sve do danas.

Karikatura je u Srbiji čedo štampe i stalni pratilac novina, a već u drugoj polovini 19. veka počela je da se pojavljuje i u specijalizovanim humorističkim listovima. Pa ipak, najvažnijim datumom za našu satiričku štampu može se smatrati pojava "Ošišanog ježa" 5. januara 1935. godine, o čemu u katalogu izložbe pregledno govori Tatjana Mikulić. Delo i uticaj Pjera Križanića je svakako kamen temeljac naše moderne karikature, a (Ošišani) "Jež" centralna tačka njenog postojanja i uticaja kroz decenije. Mada je Drugi svetski rat prekinuo uspon ovog lista, već 13. oktobra 1945. "Jež" je obnovljen, zahvaljujući činjenici da su mnogi njegovi važni saradnici bili levičari, sa većim ili manjim poverenjem kod dominantnih ličnosti nove vlasti. Kao jugoslovensko glasilo (sa isto takvom saradnjom i čitaocima), "Jež" se poslednji put pojavio 1990. godine, nakon čega je promenio ritam izlaženja, izgled, format itd. te vratio početno ime "Ošišani jež". (Izlazi i danas, sa umanjenom dinamikom, a na kioscima ga je uglavnom teško pronaći od raznoraznih listova o kuvanju, enigmatskih izdanja i knjiga vladajućih izdavača.)

Po validnim statistikama Kraljevine SHS, samo pet godina pre pojave "Ošišanog ježa" oko 80 procenata stanovništva je živelo i privređivalo na selu, pa ne čudi što se od prvih brojeva lista seljak nametnuo kao jedan od tipičnih likova (uz antipodnog bogataša sa crnim cilinderom i frakom). Ne čudi ni što je u nekoliko predratnih godina, seljak na karikaturama igrao malo uloga, ponajviše se spasavajući od političara usrećitelja, od strančarenja, lažnih izbora, demagogije i visokih poreza... Tokom prvih pet poratnih godina seljak sa radnikom i "poštenom inteligencijom", na karikaturama "Ježa", učestvuje u industrijalizaciji, obnovi poljoprivrede, udarničkom podizanju pruga i puteva. Karikatura tog perioda često se približava propagandnom plakatu, što je vidljivo u grafički sjajnim radovima Kušanića i Savića.

PRILAGOĐAVANJE: Iz svakodnevnog života

Najduži i svakako najbogatiji period je između 1951. i 1990. Reč je ne samo o zlatnom dobu "Ježa", nego i raznovrsnih žanrova karikature. Podsmehu ili šali se izlažu seljački karakteri (prekupci, recimo) i tradicionalno parničenje, satirički se razmatra prodor novih tehnologija na selu kao i uticaj televizije (na izvanrednoj karikaturi Vlade Katića, cela porodica prati krimi seriju Svetac na teveu, a samo baka gleda u kućnu ikonu na zidu). Često je tematizovana seksualna revolucija na selu, pa na karikaturi Ferija Pavlovića građanin pita seljaka u birtiji kako je kod njih sa tom revolucijom, a seljak odgovara da je dobro dok se ne poseku kukuruzi. Primetno je, dakle, da se izvori šale i zabave traže u raznovrsnim rukavcima svakodnevnog života. Uglavnom podsmešljivo, ali bez zlobe.

Posle Titove smrti, polako i uočljivo, teme se, kroz rast društvene krize, menjaju. Na karikaturi Slobodana Obradovića seljak na pijaci nudi krompir na tri čeka, dok se na karikaturi Miodraga Sekerezovića seljak žali seljaku da mu je žetva slaba – prodao je samo tri placa za vikendice! Sredinom 80-ih u sadržaj "Ježa" i karikatura o seljaku sve više prodiru Srbi s Kosova, bilo da prodaju zemlju i kuće Albancima ili se iseljavaju. Na karikaturi Toše Borkovića, seljaci koračaju u jednom pravcu, sa imovinom u zavežljaju okačenom o štap, dok iznad njih, u suprotnom pravcu, preleću rode, sa zavežljajima sličnog oblika u kljunu. Na antologijskoj Klasovoj karikaturi, srpskom seljaku raspetom poput Prometeja, crni albanski orao kljuca džigericu! U jednom imanentnom nivou karikatura "Ježa" tad postaje tragični dokument, u drugom pomoćno sredstvo za Miloševićevu nacionalnu "politiku". I tu je negde kraj ove izložbe. Istorijski tok našeg društva, sa srbijanskim seljakom u narodnoj nošnji kao subjektom karikature ali i ikoničkim simbolom, sažeo je u sebi nešto više od pola veka.

Ova izložba podstiče na razmišljanja o moći i nemoći karikature, podseća na istorijski tok u kojem se odvio i naš mali život, ali će svakako podsetiti na izvanredne umetnike koji su nam se sa stranica "Ježa" i drugih novina i magazina, obraćali minulih decenijama. Recimo, sem već pomenutih karikaturista, mene su izložba i katalog podsetili na duhovitog i tematski inventivnog Milorada Dobrića, na hrabru i šarmantnu Desu Glišić, na Radeta Ivanovića i ranog Koraksića, na anarhoidnog Miloša Krnjetina i satirički preciznog Dragana Rumenčića, jednako na Dimitrija Živadinovića tvorca Klinaca iz moje ulice i Aleksandra Pop-Mitića, na duhovitog Dejana Nastića, ali i crtački elegantnog, svetski poznatog Klasa, na Ferija Pavlovića i Miodraga Stojanovića...

A koliko je karikatura važna za zdravu svest i kritičko rasuđivanje građanstva, pokazuje nam umetnička delatnost Dušana Petričića i Predraga Koraksića, u ovim poslednjim sivim decenijama.

Vasa Pavković