Intervju – Božidar Stanišić:
Svetski bol 21. veka

"Postoji jedna Italija koja nikad više ne bi doživjela to iskustvo. Fašističko. Ima i ona druga, srećom manjinska. Koja fašizam živi romantičarski. Buon Duce"

Za "Vreme" iz Italije

Božidara Stanišića nisam upoznala lično, ali, čitajući na portalu Osservatorio Balcani e Caucaso (OBC) njegove sadržajne i kritičke tekstove o raznim temama iz kulturne istorije Jugoslavije, kao da jesam. U telefonskim razgovorima koje smo vodili povodom ovog intervjua intuitivno sam naslutila u njemu osobu moralnog integriteta koja kao da je izašla iz nekog romana Meše Selimovića, možda iz Tvrđave. Pisac, pesnik i književni pregalac, samozatajan i nenametljiv, Stanišić od 1992. živi i piše u Culjanu nadomak Udina, u regiji Friuli. Rođen 1956. godine u Visokom (BiH), osamdesetih godina objavljivao je eseje, književnu i likovnu kritiku, radio-drame, knjige priča za decu, a dugo je radio i kao profesor srpskohrvatskog jezika i književnosti u srednjoj školi u Maglaju. U Italiji je objavio knjige priča, jedan roman, dve zbirke poezije, dva dramska teksta. Stanišić već decenijama, postojano, promoviše klasike jugoslovenske književnosti u Italiji – napisao je pogovore za sedam knjiga Ive Andrića, Miloša Crnjanskog, Filipa Davida, Meše Selimovića.

Trenutno radi na pogovoru za italijansko izdanje knjige Danila Kiša i Aleksandra Mandića Goli život (Yes Pro, Beograd 2020), a do kraja godine, u izdanju Službenog glasnika, biće objavljena njegova knjiga priča.

VREME: Tršćanski novinar i pisac Paolo Rumic predgovor za vašu zbirku priča Bon Voyage otvara ovako: "Đavo od jednog Stanišića, extracomunitario (građanin koji nema prebivalište u EU), sin proklete Bosne, a pritom još i Srbin. Šta zamišlja, ko je on, da može tako da nas osuđuje ili još gore, da nas sažaljeva?" Otkud toliki Rumicov sarkazam prema savremenoj Italiji?

BOŽIDAR STANIŠIĆ: Rumic je izuzetno kritičan prema današnjoj Italiji i Evropi. Pad Zida bio je prilika za jednu humaniju Evropu, posljedično i planetu. To se nije desilo. Šta ostaje osjetljivima na iznevjerena nadanja? Ništa osim svjetskog bola 21. vijeka. U mojoj pripovijesti, u kojoj sam u jedan voz smjestio razne saputnike našeg doba, Rumic je prepoznao jedan literarni pokušaj odgovora na pitanje ko sam ja, ko su drugi.

Kako Italijani doživljavaju nas koji potičemo sa prostora nekadašnje Jugoslavije?

Italijansko društvo je slojevito više no što pretpostavljamo. Osim polarizacije desno-centar-lijevo, imate takođe tzv. obične ljude koji misle u stilu: pa, oni slavi (Sloveni) su se stoljećima istrebljivali, nemamo mi ništa s tim, ali i misleća, k tome i humana lica koja smatraju da je vrijeme da se bolje upoznamo… Takođe putem umjetnosti, dakle i književnosti.

U tekstovima, poput neke mantre, neumorno ponavljate "da su Crnjanski, Krleža, Kiš rođeni u Zapadnoj Evropi ili Rusiji, danas bi njihova dela bila uvrštena u antologije svetske književnosti. Ali, oni pripadaju periferiji evropske kulture." Ova vaša opaska je, zapravo, kritika evrocentrizma, čiji model kulture evropsku periferiju shvata kao lokalni dodatak namenjen služinčadi?

Znate, stvari nisu iste kao prije 30 godina. O "balkanskoj" (neka nas Bog sačuva termina!) zna se više i bolje. Ali, evrocentrizam je opipljiv i tako dalek od sagledavanja umjetničkih vrijednosti evropskih periferija. Prstom ga možeš dirati. Nije to samo stvar knjiga, već je prevashodno ekonomska, politička, vojna. Ipak, da se razumijemo: to nije lament, već konstatacija realnog stanja stvari iako su stvari zaista pomaknute sa mrtve tačke u posljednjih 30 godina zahvaljujući ljudima od sluha u izdavaštvu, organizaciji filmskih i pozorišnih festivala u Italiji i Evropi. To je vrlo spor put, istina izazovan.

Nedavno je torinska "La Stampa" objavila recenziju zbirke kratkih priča Ive Andrića Litigando con il mondo (U zavadi sa svetom) u izdanju Bottega Errante, za koju ste napisali pogovor, u kome recenzent navodi da su Andrićeve priče "ostavile traga u potonjoj balkanskoj književnosti". Šta u Italiji podrazumevaju pod terminom balkanska književnost?

Lično, to balkanska književnost – pustio sam niz vodu. Nije to jedina budalaština u tzv. recenzijama, uglavnom pisanim po resavski: znate, prepišu neke detalje. Pisao sam i polemisao uživo: koja, kakva balkanska književnost? Hm, možda je to krst koji moramo nositi, ali nam i drugi moraju pomoći u tom poduhvatu! Jednostavno, nisu nevini u (re)definisanju Balkana. O tome je mnogo rekla Marija Todorova.

U Italiji je objavljena zbirka Andrićevih članaka iz dvadesetih godina O fašizmu, za koju ste napisali pogovor. Kako je italijanska kulturna javnost reagovala na ovu knjigu i kako se danas Italijani odnose prema fašizmu?

Bilo je recenzija, više no što sam očekivao. Znate, postoji jedna Italija koja nikad više ne bi doživjela to iskustvo. Fašističko. Ima i ona druga, srećom manjinska. Koja fašizam živi romantičarski. Buon Duce. Na promocijama te knjige doživio sam neke nezaboravne trenutke, bilo je reakcija vrlo pozitivnih. Opominjućih. U stilu, istina zabrinjavajućem: neka kriza sadašnje Evrope vratila bi točak istorije unazad. Evo nas u 1920! Bilo je to prvo i zasad jedino evropsko izdanje jednog od mojih sedam Andrića u Italiji.

Na koji način birate koja ćete dela naših pisaca predložiti italijanskim izdavačima?

Biram – prema srodstvu, estetskom i semantičkom. To mora biti literatura. Nije uvijek lako, naprotiv. Lakše je što se tiče fizički mrtvih (smeh)… Nisam profesionalni konsulent. To nekom nije jasno i ako mu to objasnim. Živi pisci očekuju..? Ne znam, ja mislim na djela. Meni je lijepo rekla gospođa Maša, kćerka Meše Selimovića, kako je njen otac mislio da je važnije da se djela prevode nego da budu plaćena. (To je to, ipak velim – nažalost.)

Godinama ste pokušavali da ubedite italijanske izdavače da objave dela Miloša Crnjanskog koja se tiču italijanske kulture (Kod Hiperborejaca, Ljubav u Toskani, Knjiga o Mikelanđelu). Najsvežije objavljen je prevod Romana o Londonu (Mimesis Edizioni, 2019), sa vašim pogovorom. Kako je tekla ta borba?

Ne, nije to moja profesija. To, ubjeđivanje. Istina, iskustava se nakupilo za cijelu knjigu. Bila bi to tragikomedija sa nijansama farse, u prozi. Crnjanski? On je moja slabost, ali i racionalni podsticaj da razumijem bolje i nas i druge. Jeste, nosim to zrnce ponosa za doprinos objavljivanju tog romana u prevodu Alesandre Andolfo. Najvećeg u svijetu o stranstvovanju. Pitam se i danas da li bi se pojavio na italijanskom da me nije razumio profesor Masimo Ricante, pjesnik, urednik kolajne Elit milanskog Mimesisa.

Godinama sarađujete sa Aliće Parmeđani, dobitnicom nagrade srpskog PEN centra. Ona je prevela mnoga dela naših autora za koje ste vi pisali pogovore (Crnjanski, David, Selimović, Andrić). Ima li još vrsnih prevodioca dela naših pisaca na italijanski jezik?

Aliće je izuzetna ličnost italijanske prevodilačke scene, kao i Ljiljana Avirović, Dunja Badnjević, Anita Vučo, Luka Valjo. Žao mi je što na italijanskom ima tako malo djela Borislava Pekića, nema ni kompletnog Tišme, a još uvijek nema ni govora o romanima Radoslava Petkovića. Moja slabost su putopisi Zuke Džumhura, jedini sam o njemu pisao u Italiji. Rado bih vidio barem jedno istoriografsko djelo Ivana Lovrenovića.

U Italiji je objavljeno više vaših romana, zbirki priča i poezije, a poslednji roman Žirafa u čekaonici izašao je i u Beogradu (Ultimatum, 2018). Da li pišete na maternjem ili na italijanskom jeziku i na koji način ste dolazili do italijanskih izdavača?

Po potrebi pišem i na italijanskom, ali jedini jezik koji, vjerujem, dobro poznajem jeste moj jidiš, dakle, upokojeni srpskohrvatski. U region sam se vratio, nakon 25 godina, kao pisac, kratkim romanom Gost Ivana Nikolajeviča. Ne bi bio objavljen bez razumijevanja pisca Žarka Milenića, tada (2017) predsjednika Kluba književnika Brčko. Isto važi za Nikolu Cvetkovića iz Ultimatima. Ne poznajemo se lično, ali to su ljudi koji cijene djelo. Ostalo? Je li to tako važno u slučaju svih nas koji smo dezertirali, izdali jednu ili više nacija, jednostavno pobjegli onih devedesetih? Moji italijanski izdavači? Osim onih koji su objavljivali moje proze u antologijama – mali su, ali od onih koji spasavaju obraz tzv. velikih, među kojim ima onih koji ne znaju šta je priča a šta mortadela. Pišem prema unutrašnjoj potrebi. Živim u Friuliju, nedaleko od granice nekad nam zajedničke zemlje. Za vedrih dana vidim vrhove Triglava. Čini mi se da je to pogled sa nekog balkona, ali na sudbine mnogih ljudi i, naravno, na Istoriju u pokretu. Ipak, i sada napominjem – nisam pisac emigracije. Ostalo – sve je u mojim prozama.

Koju ulogu ima intelektualac, svedok današnjeg globalizovanog sveta? Slažete li se sa Umbertom Ekom, koji je pisao da su intelektualci korisni za društvo (ukoliko imaju šta da kažu i ukoliko znaju da to iskažu) samo na duge staze?

Eko je postavio neka ozbiljna, i danas važna pitanja. Nažalost, Karela Kosika, intelektualca Praškog proljeća, niko ne citira. On je, znate, sa jedne periferije. Srednja Evropa nema više značaj koji je imala. Svejedno, Kosik je o intelektualcu rekao više i dublje od Eka. Istina, to – o "dugim stazama" – i jedan i drugi misle isto, ali na svoj način.

Andrijana Ružić