Kultura sećanja:
Klupa cara Vilhelma

Nemački feldmaršal Makenzen, zadivljen herojskom borbom srpskih vojnika koji su 1915. branili Beograd, podigao im je groblje na Banovom brdu. Sada je ovaj primer odavanja počasti neprijatelju – zapušten

Prošle nedelje je Hajko Mas, nemački ministar spoljnih poslova, u Beogradu otvorio novu zgradu ambasade ove države na istom mestu u Ulici kneza Miloša na kojem se nalazila njena stara zgrada. Gospodin Mas se tom prilikom osvrnuo i na događaje iz prošlosti, rekavši da je 6. aprila obeležena 80. godišnjica bombardovanja Beograda od strane nacističkog Luftvafea u kojem je ubijeno na hiljade ljudi i razoren srpski glavni grad: "To je bio samo početak velikih zločina tokom nemačke opsade Srbije, usled kojeg je izbrisan jevrejski život u Srbiji. Svesni smo teških zločina koji su počinjeni na teritoriji Srbije i to nikada nećemo zaboraviti. Na nemačkoj vladi je posebna odgovornost da sećanje na sve što se tada dogodilo sačuva, a pre svega sećanje na žrtve!"

Sto pet godina pre njega, u Beograd je stigao vladar tadašnje Nemačke car Vilhelm, i seo na kamenu klupu na Banovom brdu sa koje je posmatrao okupiranu srpsku prestonicu.

Tokom 20. veka, Srbi i Nemci su na ovom tlu prolili mnogo krvi jedni drugima. U Prvom svetskom ratu poginulo je mnogo soldata sa obe strane, ali su nemačka i austrougarska vojska pobile i mnogo srpskih civila. Drugi svetski rat doneo je nove srpske i nemačke žrtve na bojnom polju i ponovo mnogo ubijenih srpskih civila stradalih uglavnom u nacističkim odmazdama zbog partizanskih akcija. Na kraju rata od oktobra 1944. do 1948. godine stradali su mnogi nevini nemački civili, najviše u Vojvodini i Slavoniji, oni koji su sačekali partizane i Crvenu armiju verujući da nemaju razloga za strah i odmazdu. Oni su završili u selima poput Knićanina, Gakova ili Bačkog Jarka koja su cela pretvarana u logore za nemačke civile. U njima je, prema nekim procenama, od gladi, bolesti i zime pomrlo oko 40.000 civila, uglavnom staraca i dece.

Onda su 1999. u napadu na Srbiju od strane zemalja članica NATO-a (među njima i Nemačke) ponovo stradali i srpski vojnici i civili.

BAŠTINA BEZ ZAŠTITE: Spomenik srpskim i nemačkim vojnicima – između dva rata...

ZADIVLJENI FELDMARŠAL

Jedna od retkih pozitivnih slika zajedničkih odnosa u 20. veku, tragičnom i za Srbe i za Nemce, nalazi se na Banovom brdu u Beogradu.

Adam Sofronijević iz Univerzitetske biblioteke čeka me na rubu malog parka, pre bi se reklo da je to proplanak među kućama i zgradama u Ulici kneza Višeslava. Na ovom mestu nalazi se spomenik nemačkim i srpskim vojnicima poginulima u borbama za Beograd 1915. koji je podigao čuveni nemački general August fon Makenzen. "Vojnici, vi ne polazite ni na Italijanski, ni na Ruski, ni na Francuski front. Vi polazite u borbu protiv jednog novog neprijatelja, opasnog, žilavog i oštrog. Vi polazite na Srpski front i na Srbiju, a Srbi su narod koji iznad svega voli slobodu i koji se bori i žrtvuje do poslednjeg. Pazite da vam ovaj mali neprijatelj ne pomrači slavu i ne kompromituje dosadašnje uspehe slavne nemačke armije!" Tako je u pismu pruskim ratnicima koji su 1915. godine prebačeni sa Istočnog fronta da se bore u Srbiji na položajima oko Ade Ciganlije, poručio August fon Makenzen, koji je u Velikom ratu komandovao nemačkim armijama na Istočnom i Srpskom frontu, u kojima su bile nemačke, austrougarske i bugarske jedinice. Posle žestokih okršaja koji su oktobra 1915. između srpskih branilaca i nadmoćnih nemačkih jedinica trajale danima, feldmaršal Makenzen je zauzeo Beograd. Odlučio je da večnu kuću za svoje poginule vojnike napravi na Banovom brdu. Ali, zadivljen neverovatnom hrabrošću Srba, Makenzen je, na iznenađenje svojih oficira, naredio da se u centralnom delu nemačkog groblja pokopaju i poginuli srpski vojnici. Tako su 36 srpskih vojnika iz 7. pešadijskog puka i po jedan britanski i francuski vojnik sahranjeni među 2600 nemačkih vojnika. Iznad svakog groba nalazio se krst sa podacima iz dokumenata poginulih. Po generalovom naređenjima, podignut je spomenik u vidu jednostavnog kamenog bloka.

Na njemu je na srpskom i nemačkom jeziku uklesano: "Ovde počivaju srpski junaci 1915". Za izgradnju spomenika na vojničkom groblju, i za klupu cara Vilhelma, Nemci su iskoristili mermer predviđen za izgradnju Terazija i fontane kojom je Beogradska opština 1911. godine namenila da simbolički istakne vekovnu borbu protiv Osmanlija.

...i danas

STOVARIŠTE DRVA

Naredne, 1916. godine, u Beograd je stigao i nemački car Vilhelm Drugi. Obišao je Kalemegdan, Zemun, Dvor kralja Petra na Dedinju i Adu Ciganliju. Boravio je i na vojnom groblju na Banovom brdu, gde je za njega bila urađena pomenuta kamena klupa, odakle je mogao da posmatra osvojenu srpsku prestonicu. Savremenici tvrde da je baš na tom mestu izrekao rečenicu kojom je i on iskazao poštovanje prema srpskoj vojsci: "Šteta je što taj mali srpski narod nije bio moj saveznik."

Dok koračamo po parku na Banovom brdu, nekadašnjem groblju, srećemo kućne ljubimce i njihove vlasnike, prođe i neka majka sa detetom. Teško da bilo ko od njih zna šta simboliše spomenik okovan u metalnu rešetku koja ga štiti od potpunog raspadanja, ali i simbolički govori o našem odnosu prema istoriji. Niko se nije setio da postavi info-tablu koja bi onoj majci sa detetom i vlasniku pudle objasnila na kakvom se mestu nalaze. Na delu nekadašnjeg groblja danas se nalazi stovarište drva "Srbijašuma".

Kao što vidimo na fotografijama iz 1931. godine, koje mi je ljubazno ustupio Vladimir Tomić iz Muzeja grada Beograda, Srbi su uzvratili poštovanje neprijatelju i sačuvali kompleks groblja i posle Prvog svetskog rata. Nekoliko puta ovo vojničko groblje posetio je i kralj Aleksandar Karađorđević. U dobrom stanju groblje dočekuje 1941. godinu i nemačku okupaciju Beograda, a tokom rata tu se sahranjuju nemački vojnici poginuli u Beogradu i okolini. Dolazak partizana 1944. godine groblje dočekuje sa puno spomenika obeleženih kukastim krstom. Odlukom novih vlasti, uklanjaju se sva vojnička groblja okupatora i njihovih saveznika, pa tako i ovo groblje. Godinama zapušteno, groblje je delimično sređeno 1985. za posetu nemačkog kancelara Helmuta Kola Beogradu kako bi položio venac. Republički zavod za zaštitu spomenika kulture izradio je 2014/15. projekat obnove kompleksa po kome bi groblje trebalo pretvoriti u park-šumu. Međutim, još uvek nije ništa urađeno.

Sa kamene klupe sa koje je car Vilhelm posmatrao osvojenu srpsku prestonicu, više se ne vidi Beograd. Pogled su zaklonili objekti i sportski tereni privatne Osnovne škole "Ruđer Bošković" u vlasništvu nekadašnjeg ministra prosvete Mladena Šarčevića. U dvorištu škole nalazi se i piramida, nekada sastavni deo kompleksa vojničkog groblja, koja je danas potpuno zatrpana i obrasla u travu, kao Čičen Ica pre nego što ju je 1894. američki konzul Edvard Tomson kupio i sa nje sklonio naslage zemlje.

Bilo bi lepo da se u zalog dobrih odnosa Srbije i Nemačke u 20. veku, posebno u proteklih 10 godina, kompleks vojničkog grobalja, spomenici i kamena klupa cara Vilhelma na Banovom brdu, saniraju i urede na način kako se to čini u civilizovanim državama koje cene svoju prošlost ali i retke primere čojstva pobednika u odnosu prema poraženima.

Robert Čoban