Žena:
Identitet, intima i samoposmatranje

Priča o raznim ličnostima žene i o društvu koje ju je doživljavalo kao majku nacije ili kao osobu sumnjivog morala, ispričana je delima srpskih slikara između dva rata na izložbi Identitet(i) u Galeriji Matice srpske

Tokom prošle decenije muzeji su obogatili svoje programe ženskim temama preispitivanim kroz različite prizme – od istorijske do rodne. Među njima, zamajac istraživanjima ženskog rukopisa dala je edicija Žene u srpskoj umetnosti u kojoj je objavljeno više od deset izdanja o najznačajnijim srpskim umetnicama, kao bitno drugačiji pogled na žensko stvaralaštvo sagledano s multidisciplinarnih pozicija. Od aktivnosti koje su doprinele pomenutom preispitivanju, podsetimo još samo na izložbu u Galeriji Matice srpske iz 2018. godine Percepcije: žena po meni društva, s eksponatima iz fondova Britanskog saveta i same Galerije, kao dijalog stvaralaštva britanskih i srpskih umetnica. Izložba je pokrenula niz pitanja, među kojima je i najbolnije za Srbiju: da li rodna ravnopravnost postoji u stvarnosti, te dilemu o ravnopravnosti "muške" i "ženske" umetnosti i načina na koji društvo doživljava ženu, pokazavši da o tome postoji daleko više nedorečenosti nego validnih odgovora.

Veljko Stanojević, Portret Darinke Milošević

Jednom od tih nedorečenosti, pitanjem identiteta, bavi se aktuelna izložba Galerije Matice srpske Identitet(i). "Prema nekim autorima, termin identitet je prvi put ušao u upotrebu pedesetih godina XX veka i nije imao za cilj da sugeriše na stabilni osećaj sopstva, već pre da ukaže na problem ‘krize identiteta’ ili ‘potragu za identitetom’", objašnjava autor ove izložbe Nikola Ivanović citirajući Ričarda Mejera.

Izložba je pozicionirana u period između dva svetska rata koji karakterišu značajne fenomenološke i stilske promene u umetnosti, i kad slojevito međuratno društvo nastoji da se profiliše u okviru nove Evrope ponikle na zgarištu Velikog rata. Tada je na scenu stupila nova generacija umetnika koja će svojim učešćem u likovnom životu oblikovati javno mišljenje i uticati na prihvatanje do tada nezamislivih oblika i normi ponašanja, kao i na formiranje raznorodnih društvenih grupa. Cilj izložbe je da ih identitetski definiše, pričom o nacionalnom, klasnom, rodnom, seksualnom identitetu, pitanjem konstruisanja i razumevanja sopstva, pokazujući kako se i sami svakodnevno pozicioniramo unutar društvenih odnosa, na sličan način kako to radi i sama umetnost.

NACIONALNO

Zora Petrović, Autoportret

U međuratno vreme, Beograd kao prestonica nove države našao se u centru jedinstvenog kulturnog prostora sa zadatkom da pomiri njene multietničke, multikulturne i multikonfesionalne entitete. Ideologija prisutnog mita o izabranosti nacije poseže za etno kulturom, čiji se simboli apliciraju kroz pojavnost kraljevske porodice, a zatim i nižih slojeva, te se ulivaju u sliku kolektivnog bića. Pored prizora kraljice Marije u različitim narodnim nošnjama prikazanih na naslovnicama ženskih listova, izložba ovaj vid identitetske prezentacije prikazuje njenim portretom Paje Jovanovića, gde mlada kraljica u jeleku i šalvarama postaje pandan "majci nacije" koju Jovanović više puta portretiše s atributima kraljevskog dostojanstva. Spuštena na niži nivo, u ruralne strukture, slika nacionalne pripadnosti polazi od pitoreskne svakodnevice uz aksesorijume poput crvenog suncobrana, koji se javlja i na slici Bosanske seljanke Petra Tješića, kao znak koketerije ali i statusa, što je prisutno i u slici Ciganska svadba Đurđa Teodorovića. Konačno, portret Lize Križanić kao Seljanke iz Crne Trave, rad Zore Petrović, umesto mondenskih porteta po kojima je Križanićeva poznata u istoriji umetnosti, umnožava identitetsku složenost drugosti, kao emanacije ekovskog "drugog lica Lepote".

Zora Petrović, Čežnja

GLUMICA

Sama profesija glumice izazivala je podozrenje okoline, obeležavajući ih kao žene sumnjivog morala, ali ih je, s druge strane, slava koju su svojim ulogama zaslužile na poseban način pozicionirala u društvu. Oslobađala ih je od obaveze poštovanja mnogih društvenih normi koje su obavezivale druge profesije, što je odredilo i posebnost njihovog identiteta u okviru društvenog položaja. Jedan od priloga predstavljaju stranice iz "Ilustrovanog lista" iz januara 1929, koje donose ilustacije i tekst pod naslovom "Travestiti. O onima koji se presvlače u odelo suprotnog pola". Prevedeno u kontekst glumačke profesije, vid kreativne travestije prikazan je fotografijama Olge Ilić u ulozi Hamleta ili Ljubinke Bobić kao Rake u Gospođi ministarki (gde se kasnije proslavila upravo naslovnom ulogom), Dejvida Koperfilda ili Puka u Snu letnje noći. Osvajajući slobodu na sceni, ove heroine su imale privilegiju da budu portretisane kao elitne pripadnice mondenskog društva, čiji ugled i značaj uveliko prevazilaze one trenutke između podizanja i spuštanja zavese. Štaviše, detalji poput karikature Ljubinke Bobić sa psom Vladimira Žedrinskog, koju autor izložbe poredi sa likom Beti Bup i njenim ljubimcem Bimbom, čine da karikature, posebno pomenutog autora, postanu i dokument međuratnog Beograda, i tadašnje pozorišne i likovne sredine.

KVIR

Petar Dobrović, Margarita

Izmeštenosti i suprotnosti klasičnim rodnim opozicijama uočljivi su najpre u domenu privatnog i javnog, otkrivanja i izlaganja pogledu. Crtež Anastasa Jovanovića Otkriveni iz sredine XIX veka prikazuje dve žene u gotovo prozračnoj odeći, u trenutku zagrljaja. "Kvir identiteti čiji su prostori slobode bili toliko ograničeni, a granice ispoljavanja sužavane", kako navodi autor izložbe, ispoljavali su svoju drugost pod atributima građanske kulture, čineći se ipak prepoznatljivim i vidljivim. Tako, u portretu Leposave Bele Pavlović, rad Zore Petrović, kroz "atribute falusa, u kostimu javne moći", i uprkos virtuozno prikazanoj odeći i cvetnom aranžmanu, ne može promaći muško zakopčavanje košulje koje izdajnički šalje poruku. Bliskost autorke i modela oličena je i u "intimnim" prostorima ateljea i isečaka iz svakodnevice u njihovim domovima. Insinuacije o seksualnoj drugosti jasno se očituju i u androginim likovima Margarete Petra Dobrovića, ali i to ipak ostavlja mogućnost tumačenja u okvirima ispitivanja rodne pripadnosti i sopstvene umetničke i ljudske slobode i slobodoumnosti.

SOPSTVO

Ljubica Cuca Sokić, Autoportret sa belom maramom

Slika Zore Petrović U ateljeu (1941) puna je oznaka presudnih za viđenje sopstva uopšte, oličenih u sučeljavanju muškog i ženskog principa, fenomena ogledala u određivanju ličnog identiteta, društvenog položaja umetnice i fenomena rodnog. U ovako započetom nizu prisutno je kantovsko pitanje: "Ko smo? Šta smo? Odakle dolazimo?", a moguće ga je čuti i u autoportretima Ljubice Cuce Sokić, Zore Petrović, Jelisavete Petrović, Milice Bešević, kao i u enterijerima ateljea Zore Petrović i Leposave Bele Pavlović, ili u kostimiranim pozama Milene Pavlović Barili. Ova vrsta mimikrije više otkriva nego što zamagljuje u definisanju identiteta sopstva; autoportreti slikarki, posmatranih ispred proscenijuma, predstavljenih i svojim atributima, a u slučaju Ljubice Cuce Sokić i koloritom, odaju mnogo toga što se dešava "iza ogledala", te dovodi do ogledala kao "metafore znanja".

Šta bi se moglo zaključiti iz svega ovoga? Da su u međuratnoj Jugoslaviji živele žene lepe, luksuzno ili egzotično odevene, mondenskih navika, da im izazovno ponašanje nije bilo strano, ali su zato mogle da kreiraju o sebi sliku na osnovu odraza u manje ili više čistom ili iskrivljenom ogledalu. Naravno da postoji i druga strana medalje, ona manje lepa, ali je to priča za neku drugu priliku.

Jasna Kujundžić Jovanov