Baština:
Veliki urbanista Beograda

Sadašnje gradske vlasti nekoliko godina unazad menjaju planove o novom izgledu Ulice kneza Miloša, pa je uputno podsetiti se kako su to radili njihovi prethodnici, kao i činjenice da je ovaj deo grada kulturno dobro

Ulica kneza Miloša, zajedno sa blokovima koji je formiraju, prošle godine je proglašena za kulturno dobro, odnosno prostornu kulturno-istorijsku celinu, na osnovu projekta Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada. Svaki pojedinačni objekat na ovom prostoru dobio je svoju valorizaciju i mere zaštite koje će obezbediti dalje očuvanje ove ulice i svih njenih vrednosti, u budućoj slici grada. O tome je Zavod priredio izložbu Spomeničko nasleđe Ulice kneza Miloša koja će biti otvorena do kraja godine.

Imenom kneza Miloša ulica je nazvana 1872. godine, ali tek od 1946. godine u celosti. Time je odata počast upravo onom vladaru koji je zaslužan za njeno prosecanje i uređenje. Srpski knez Miloš Obrenović, u želji da se udalji od turskih topova na Beogradskoj tvrđavi, 30-ih godina 19. veka na prostoru današnjeg parka Gavrila Principa podigao je svoj dvor sa idejom da ovde stvori upravni centar tada novog Beograda. Vekovi pod Turcima i dalja zavisnost od Porte poveli su kneza u odlučnu politiku evropeizacije Srbije. Taj proces video se kako u društvenom napretku, tako i u novom liku Beograda. Na njegov poziv, iz Beča je došao Slovak Franc Janke. Zahvaljujući njegovom urbanističkom planu vračarskog dela Beograda, prvi put su u Srbiji uvedeni evropski principi u urbanističkom uređenju i arhitektonskom oblikovanju. Za razliku od krivudavih sokaka starog dela Beograda, raskršće današnjih ulica Kneza Miloša i Nemanjine odredilo je centar koordinatnog sistema u kojem su se ulični potezi prvi put sekli pod pravim uglom.

Od vremena kneza Miloša pa do kraja 19. veka, postepeno su podizani novi objekti državne uprave poput Velike kasarne, Vaznesenjske crkve, Vojne akademije, Ministarstva građevina, zgrade Državnog saveta, Ministarstva vojnog, Narodne skupštine i dr. Veliki broj ovih objekata je nastradao u Drugom svetskom ratu, neki su pretrpeli velike izmene, ali dva izuzetno vredna su sačuvana – amam i crkva. Amam kneza Miloša, deo Miloševog dvorskog kompleksa, danas predstavlja jedino autentično sačuvano svedočanstvo Miloševe vladavine u ovoj ulici.

Drugi javni objekat iz 19. veka koji je u gotovo identičnom oblikovanju ostao sačuvan do danas jeste Vaznesenjska crkva. Budući da je vojska u blizini koristila šator crkvu, rano se javila potreba za izgradnjom čvrste i trajne građevine za bogosluženje i molitvu. U vreme kneza Mihaila i na predlog mitropolita Mihaila, ona je podignuta na mestu gde je nekada bio rasadnik belih dudova. Odgovorni za projekat ove raskošne petokupolne crkve bili su Pavle Stanišić i Jovan Ristić. Kasnije će uz nju biti podignuti i prateći objekti, a drvena zvonara će tek 1939. godine biti zamenjena današnjom, podignutom prema projektu arhitekte Vladete Maksimovića. Ikone na crkvenom ikonostasu živopisao je slikar Steva Todorović 1881. godine, dok je zidno slikarstvo iz 1937. godine delo ruskog slikara Andreja Bicenka.

Zajedno sa dvorom, objektima državne uprave u samoj Ulici kneza Miloša i drugim značajnim objektima u blizini, započinje i naseljavanje građanstva. Knez će svojim bliskim saradnicima i uticajnim Beograđanima besplatno dodeljivti zemljište za podizanje kuća, što će vrlo rano odrediti prestižni karakter ove ulice. Mada su u početku u pitanju bile vrlo jednostavne prizemnice, s vremenom će se i u njihovom oblikovanju prepoznati uticaj evropske arhitekture, pre svega akademizma kao stila. Prestižni karakter koji je ulica imala u godinama pre početka Prvog svetskog rata ogleda se i u nekoliko sačuvanih prizemnih građanskih kuća. Među njima se izdvaja kuća arhitekte Nikole Nestorovića na broju 40, koju je autor projektovao za sebe. Podignuta u akademskom maniru, kuća ima vrlo pažljivo osmišljen dekorativni program. Na kartušu atike nalazi se i monogram NN, odnosno inicijali autora. Vrt iza kuće, uređen u francuskom duhu, sa njom je činio jedinstvenu celinu. Sasvim nov evropski stil – secesija, prepoznaje se na kapiji kao i na nadstrešnici od kovanog gvožđa nad bočnim ulazom.

...i Dom Vračarske štedionice

U decenijama pred kraj 19. veka započinje i snažan razvoj bankarskog sektora u Srbiji. Osnivaju se novčani zavodi, odnosno banke, koje moraju da se izbore za svoju klijentelu ne samo niskim kamatnim stopama na kredite i visokim na štednju, već i raskošnim objektima koji treba da svedoče o njihovoj stabilnosti. Prema projektu arhitekte Danila Vladisavljevića i građevinskog inženjera Miloša Savčića, podignut je 1906. godine Dom Vračarske štedionice na uglu Kralja Milana i Ulice kneza Miloša. Današnji ambijent jednim delom onemogućava da se razume u kojoj meri je ova zgrada u trenutku podizanja ostavljala snažan utisak na Beograđane.

Objekat koji će imati veliku ulogu u razvoju srpske muzičke kulture nalazi se na broju 1. Muzička škola "Stanković", prvobitno stambena prizemnica Artemizije Hristić, ljubavnice kralja Milana, školi je dodeljena 1913. godine. Arhitekta Petar Bajalović je nadzidao objekat i dodao koncertnu dvoranu izuzetne akustičnosti. Na fasadi sada pored akademizma provejava i duh secesije, koja se najpre prepoznaje u portretima Kornelija Stankovića, Davorina Jenka i Živojina Simića, kao i u reljefu Starac sa guslama i dečak iznad ulaza u zgradu. Ovaj objekat ima izuzetnu kulturno-istorijsku vrednost, budući da ova škola spada u red ustanova koje su udarile temelje naše muzičke kulture.

Početkom druge decenije 20. veka ulica je prvi put proširivana i tom prilikom modernizovana. Zahvaljujući francuskom arhitekti Eduardu Ležeu, direktoru Tehničke direkcije u beogradskoj opštini, ulica je dobila asfaltne pešačke staze i kolovoz i trotoar od kamenih ploča i kamenih prizmi.

Nakon završetka Prvog svetskog rata, sa stvaranjem nove uvećane države Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, a nešto kasnije i Kraljevine Jugoslavije, javila se potreba za novim objektima uvećanog državnog aparata. Velikog učešća u oblikovanju ovih objekata imale su ruske arhitekte, koje su nakon Oktobarske revolucije izbegle iz svoje domovine. Krajem treće decenije 20. veka Vasilij Baumgarten će podići zgradu Generalštaba, a Nikolaj Krasnov Ministarstvo finansija (danas Vlada Republike Srbije) i Ministarstva šuma i ruda i poljoprivrede i voda (danas Ministarstvo inostranih poslova). Ova tri raskošna monumentalna objekta, podignuta u duhu akademizma, jasno su odredila sliku raskršća Nemanjine i Ulice kneza Miloša i stvorila jednu od najupečatljivijih slika Beograda.

Do početka Drugog svetskog rata, poslednji u nizu objekata državne uprave bio je Ministarstva socijalne politike i narodnog zdravlja, podignut 1933. godine na broju 101. Projektovao ga je Dimitrije M. Leko u stilu akademizma, ali i sa prisutnim modernističkim duhom. Snažan utisak ostavlja kolonada stubova, kao i dve skulptoralne kompozicije na krajevima ulične fasade. Muškarac sa grančicom i žena sa detetom u naručju, kao i muškarac sa čekićem i žena sa perom i svitkom, dela su slovenačkog vajara Lojza Dolinara.

Ideja integralnog jugoslovenstva kralja Aleksandra, sveprisutna tokom njegove vladavine, našla je odraz u oblikovanju zgrade Udruženja jugoslovenskih inženjera i arhitekta, na broju 7. Arhitekte Miša Manojlović i Isak Azrijel odbacili su akademizam i nacionalni stil kao prevaziđene narative i posegnuli su za modernističkim formama. Novoj političkoj ideologiji trebao je novi arhitektonski stil. Tako je ovo strukovno udruženje dobilo kuću namenjenu beogradskoj sekciji gotovo bez ikakve arhitektonske i dekorativne plastike. Fasada je vrlo jednostavna i u tom trenutku vrlo radikalna za Beograd. U toku realizacije projekta čak su je i najmoderniji među modernistima osuđivali i govorili da liči na običnu kocku.

U međuratnom periodu podignute su i brojne vile od Birčaninove ka Mostaru. Ovi nekada stambeni objekti, danas su uglavnom strana predstavništva – konzulati i ambasade. U vreme kada su projektovane, vlasnici su bili bogati industrijalci poput porodice Bajloni, u njima su živeli profesori fakulteta, bankari, advokati, pisci i drugi ugledni Beograđani. Njihovi autori bile se najznačajnije arhitekte svog vremena, poput Nikole Nestorovića, Jovana Novakovića, Bogdana Nestorovića, Aleksandra Đorđevića, Aleksandra Jankovića i dr. Na ovim objektima pratimo sve stilsko bogatsvo arhitekture u godinama pre početka Drugog svetskog rata. Akademizam, nacionalni stil, modernizam i ar deko, u svim svojim varijantama, stvorili su pravi stilski vatromet i arhitektonsku raskoš ulice.

U posleratnom periodu do 1965. godine, na rakrsnici Nemanjine i Ulice kneza Miloša, prema projektu arhitekte Nikole Dobrovića podignute su zgrade Državnog sekretarijata za narodnu odbranu. Snaga kompleksa ostvarena je kroz poziciju, dimenzije, ekspresivne forme, materijalizaciju i kolorit. Ovaj arhitektonsko-urbanistički ansambl predstavljao je vrhunac Dobrovićevog stvaralaštva, a danas je i značajan segment evropske kulturne baštine.

U nastanku i razvoju Ulice kneza Miloša danas se čita uspon Beograda od vremena kneza Miloša kroz čitav 19. i 20. vek. Ona svojim reprezentativnim arhitektonskim fondom čuva sve graditeljske mene Beograda i kroz njih priča o političkim aspiracijama različitih režima, državnim ambicijama, političkim ideologijama, privrednim aktuelnostima, arhitektonskim tendencijama, stilovima i čuvenim graditeljima – najvećim imenima srpske arhitekture. Svojim arhitektonsko-urbanističkim miljeom ova ulica ukazuje na doslednu težnju ka prestižnom graditeljskom uređenju, ali i na konstantnu brigu o nasleđenim vrednostima. Njeno nasleđe se pojedinačno, ali i kao celina, nalazi u prvoj ravni prema značaju ukupnog nepokretnog kulturnog nasleđa Beograda i moderne Srbije.

Ksenija Ćirić