Susret:
Balkan i flamenko

Vrlo moguće da je nedavni nastup Danijela Ernandeza u Istočnom Sarajevu prvo predstavljanje španskog flamenko gitariste u Republici Srpskoj

Na festivalu Guitar United Fest u Istočnom Sarajevu, koji je održan od 28. do 31. Oktobra, nastupio je izuzetno perspektivni mladi flamenko gitarista Danijel, Dani, Ernandez (1997). Iako bi bez prethodne provere bilo neodgovorno tvrditi da je Danijev nastup u Istočnom Sarajevu prvi nastup španskog flamenko gitariste u Republici Srpskoj, ova tvrdnja se u svakom slučaju ne udaljava previše od istine.

Nastupom u Velikoj sali Kulturnog centra Istočno Sarajevo koji je podržala Ambasada Španije u Sarajevu, na kome je pored svojih dela izveo i dela flamenko velikana poput Tomatita, Ninja Rikarda, Visentea Amiga, Paka de Lusije i drugih, Dani je naišao na oduševljenje lokalne publike. Kako on sam tvrdi, flamenko je španska narodna muzika koja zbog svoje popularnosti sve više dobija i osobine međunarodne muzike. Ipak, zbog velikog uticaja koji je islam imao na kreiranje ovog narodnog žanra, objašnjava Dani, flamenko se bolje razume na Balkanu nego u drugim evropskim zemljama.

ŽIVOT FLAMENKISTA

Pored činjenice da je Dani već nastupao u nekim od najvećih koncertnih dvorana Španije, za ovdašnje čitaoce verovatno bi bio podatak da je na njegov razvoj kao flamenko gitariste veliki uticaj imao rad sa Igorom Nedeljkovićem, gitaristom rodom iz Leskovca koji je odrastao u Beogradu, a u Španiju se zbog ljubavi prema flamenku preselio početkom devedesetih godina. Budući da do 2000. godine u Španiji nisu postojale visoke studije flamenka, Igor spada, zajedno sa još sedmoricom flamenko gitarista, u prvu generaciju diplomiranih flamenkista u Španiji. Već petnaest godina predaje flamenko i prati flamenko igrače na madridskom konzervatorijumu "Arturo Sorija", jedinom konzervatorijumu u Madridu na kome flamenko postoji kao predmet.

Zbog bolje povezanosti Madrida sa Beogradom nego sa Sarajevom, Dani je sleteo na beogradski aerodrom, odakle smo kolima nastavili za Sarajevo. Žureći preko Romanije kako bismo stigli na otvaranje festivala koncertom jednog od doajena jugoslovenske klasične gitare Zagrepčanina Ištvana Remera, Dani mi je govorio o trenutnoj situaciji u kojoj se nalaze flamenkisti u Španiji i teškim posledicama koje ostavlja pandemija po izvođačku umetnost, ali i tradicionalno inferiornoj društvenoj i ekonomskoj poziciji flamenko muzičara u odnosu na izvođače klasične muzike u Španiji.

Mali broj flamenkista nastupa van Španije, i tu privilegiju, objašnjava Dani, ima samo nekolicina najvećih imena. Ostali za život, najvećim delom, zarađuju svirajući u tablaosima, vrstama taverni u kojima se održavaju flamenko nastupi, i penjama, lokalima koje zakupi grupa prijatelja i angažuje flamenkiste sa kojima neretko i sami pevaju ili igraju. Uobičajeno je da se nastupi u tablaosima, objašnjava Dani, sastoje iz dva ili tri muzička bloka od po sat gde umetnik, pored uračunate večere, može da zaradi u proseku oko 60 evra za veče. Sa egzistencijalne tačke gledišta, za flamenkiste nisu zanemarljivi ni brojni flamenko festivali koji se održavaju pretežno u Andaluziji i koje organizuje gotovo svaka opština ove najjužnije španske autonomne pokrajine. Veliki izvor prihoda, objašnjava Dani, flamenkisti ostvaruju kroz turizam. Dok su penje vidovi flamenko zabava koje za sebe organizuje lokalno stanovništvo, tablaose mahom posećuju turisti i predstavljaju jednu od glavnih turističkih atrakcija u ponudi. Japanski turisti su među najvernijim posetiocima tablaosa. Japan je, posle Španije, zemlja koja najviše ulaže u razvoj flamenka i u kome postoje brojne škole flamenka, ali i tablaosi, razlog što ovu azijsku zemlju nazivaju i "drugom otadžbinom flamenka".

Dani tvrdi da je flamenko gitara daleko od onoga što se u svetu o njoj poima. Gitarista Pako de Lusija i pevač Kamaron de la Isla su najviše doprineli popularizaciji flamenka u svetu u XX veku, ali je ujedno pogrešno posmatrati flamenko isključivo kroz njihovo delo. Flamenko je mnogo širi od toga, tvrdi Dani.

ZAŠTITNI ZNAK

U stereotipnoj predstavi o Španiji, flamenko kao muzički žanr spada u jedan od njenih zaštitnih znakova. Kulturno bogatstvo flamenka prepoznao je i UNESKO koji mu je 2010. godine dodelio status svetske nematerijalne kulturne baštine. Dani Ernandez priča da je flamenko nastao na Iberijskom polustrvu na temeljima mavarske, romske, hrišćanske i jevrejske kulture i napominje da je na njegov razvoj veliki uticaj odigralo i špansko prisustvo u Južnoj Americi. Brojni flamenko ritmovi su "izvezeni" iz Španije u Južnu Ameriku, tamo su "dorađivani" i obogaćeni lokalnim motivima i odatle vraćeni u Španiju. Ovaj proces poznat je, objašnjava Dani, u bukvalnom prevodu kao "dvosmerna pevanja" (cantes de ida y vuelta).

Oblik u kome ga danas poznajemo, ustalio se pre oko dvesta godina. Pevanje, ples i gitara, kao sastavni elementi flamenko žanra, nisu imali jednak evolutivni stepen. Pevanje i glas najviše su odoleli vremenu ostavši najpribližniji onome što je flamenko bio u XIX veku, dok su flamenko gitara i njen način izvođenja doživeli najveće promene. U XIX veku gitara je imala isključivo ulogu pratnje plesača i pevača, dok je postepenim tehničkim usavršavanjem flamenko gitarista, gitara dobijala sve veću ulogu u flamenko sastavima. Ovakav razvoj flamenko gitare uspeo je da u periodu kraćem od jednog veka od nje napravi solistički koncertni instrument. Prilagođavanje flamenka i fuzija sa drugim žanrovima, najčešće džezom, bio je neophodan i za proces njegove internacionalizacije, budući da narodna muzika u svom izvornom obliku, osim u izuzetnim slučajevima, ne može biti dopadljiva van zajednice u kojoj je nastala.

U izolovanoj frankističkoj Španiji, željnoj veće međunarodne vidljivosti, flamenko je šezdesetih godina prošlog veka uvršten od strane zvanične propagandne mašinerije Španije u one elemente čiju je projekciju (uz koride, sunce i more) bilo potrebno podstaći prema inostranstvu. Rezultati nisu bili zanemarljivi. Međunarodna filmska ostvarenja neretko su tražila inspiraciju u egzotičnim elementima flamenko kulture. Ava Gardner u filmu Bosonoga kontesa, u kome uz Hemfrija Bogarta igra flamenko plesačicu, dodatno je doprineo međunarodnoj popularizaciji flamenka. U tadašnjoj zatvorenoj Španiji, flamenko postaje jedan od malobrojnih prozora kroz koji će svet posmatrati ovu iberijsku zemlju.

Jugoslavija u tome nije bila izuzetak. Ambijent nepostojećih formalnih odnosa između Španije i Jugoslavije, koji je trajao od kraja Drugog svetskog rata do kraja sedamdesetih godina prošlog veka, doveo je do romansiranog sagledavanja Španije i mistifikacije flamenka, pogotovo što flamenko gitara, za razliku od klasične, čiji je predstavnik u posleratnoj Jugoslaviji bio međunarodno priznati Jovan Jovičić, nije imala svog predstavnika. Jugoslovenska publika će tek sedamdesetih godina imati priliku da se "iz prve ruke" upozna sa flamenkom. Pako de Lusija će nastupiti na otvaranju Sava Centra 1977. godine, nakon čega će Beograd postati uobičajena destinacija njegovih turneja, a on jedan od miljenika beogradske publike. Pako će Beograd u svoje turneje uvrstiti i u deceniji turbulentnih devedesetih. Od 2001. godine do danas zahvaljujući beogradskom GuitarArt festivalu, Beograd je ugostio neka od najvećih imena flamenka današnjice poput Visentea Amiga, Herarda Nunjesa, Paka de Lusije, Havijera Kondea i dr. Veliku ulogu u popularizaciji španske kulture u Srbiji igra i beogradski Institut Servantes koji je od 2004. godine do danas podržao brojne flamenko projekte.

Sva je prilika da će iskorak koji je ove godine Guitar United Fest, kao festival klasične gitare, napravio organizacijom flamenko koncerta u Istočnom Sarajevu, kao i izuzetna reakcija publike, uvrstiti flamenko koncerte u redovan program festivala, ali i da predstavlja važan impuls za dalju popularizaciju ovog žanra španske narodne muzike u Bosni i Hercegovini i regionu.

Marko Fernandez