Dosije:
Nemirna sveta zemlja

Već više od godinu dana obnovljeni sukobi na Bliskom istoku ceo region drže u začaranom krugu nasilja. Kratkotrajni period mirovnog procesa u poslednjoj deceniji prošlog veka kao da je otišao u nepovrat. Na Bliskom istoku ponovo se gine svakodnevno, a raketne napade Izraelaca smenjuju tragični pohodi palestinskih boraca-samoubica po autobusima, restoranima, kafićima. Svet je duboko uznemiren u bezuspešnom nastojanju da sukobljene strane privoli na traženje racionalnog izlaza. Da li je to uopšte moguće u tako dugotrajnoj i složenoj krizi – po čemu je region Bliskog istoka uistinu jedinstven u svetu

Još iz davnih vremena Palestina je bila "vruće" područje religijskih i etničkih sukoba. Prvi stanovnici naselili su je u trećem mileniju prije nove ere. Ibrimi, Židovi, "oni koji dolaze s onu stranu (rijeke)", stigli su u Palestinu – milenij kasnije – sa prostora istočno od Eufrata. Sa istoka su došli i drugi osvajači, Asirci, Babilonci, Makedonci, Rimljani. Rimski imperator Tito naredio je 70. godine prije nove ere uništenje hrama Salamuna. Židovi su okrutno proganjani, deportirani i prisiljeni, najvećim dijelom da, napuste Palestinu. Ostao je, međutim, najveći dio autohtonog stanovništva, pravi mozaik različitih etničkih grupa i plemena koja su se, naposljetku, stopila u narod koji danas zovemo Palestincima. Grad Jeruzalem, osim kraćeg perioda tokom Križarskih ratova, ostao je u rukama muslimana sve do 1967. godine.

Tokom duge arapske i otomanske okupacije, dvije zajednice – palestinska i židovska – živjele su u diskretnoj harmoniji. U drugoj polovini XIX vijeka, Evropom su počeli kružiti cionistički teorijski spisi raznih autora od Jehudaha Lejba Pinskera do Teodora Hercla. Ovaj posljednji je 1896. godine objavio djelo "Židovska država".

VIŠE STRUJA: U to vrijeme Palestina je imala pola milijuna stanovnika, od kojih su 24.000 bili Židovi, a najvećim dijelom su živjeli u Jeruzalemu (unutar zidina starog grada i nekim novim četvrtima). Bavili su se najraznovrsnijim zanatima. Živjeli su vrlo skromno, često ovisili od pomoći svojih evropskih sunarodnjaka, kojima židovska država u Palestini nije bila ni na kraj pameti. S druge strane, najveći dio arapskog stanovništva činili su siromašni seljaci koji su radili na latifundijama bogatih efendija.

Tadašnja Palestina bila je prilično zaostala i zapuštena, ali nikako pusto i nenaseljeno područje, kako se ponekad čuje. U Evropu su izvozili žitarice, naranče i med iz Jafe, maslinovo ulje iz Nablusa, grožđe iz Hebrona. Industrija je, također, bila nerazvijenla. Proizvodili su sapun, staklo, keramiku, minerale. Biblijski gradovi kao što su Nazaret, Betlehem i Jeruzalem bili su cilj mnogobrojnih hodočasnika.

Unutar cionističkog pokreta postojalo je više struja: onaj demokratski i sa socijalističkim obilježjima, humanistički i duhovni cionizam, ali i onaj militantni i šovinistički. Čak i izbor Palestine kao buduće obećane zemlje nije bio jednoglasan: govorilo se još o Ugandi ili Argentini. No, povijesni događaji ubrzali su konačni ishod. U carističkoj Rusiji 1881. godine započeo je novi val strašnog pogroma u Ukrajini. Za Židove je bijeg bio jedini spas. Jedna grupa izbjeglica odlučila je da se preseli u staru biblijsku domovinu, gdje su se u blizini Jafe, već naselili koloni koje je pomogao baron Rotšild. Bio je to početak aliyah, prve židovske migracije u Palestinu. Uskoro su uslijedili novi, sve brojniji valovi migracija, koje je, samo privremeno, zaustavilo izbijanje Prvog svjetskog rata. U oko 50 naselja tada je tu već živjelo 85.000 Židova (ukupna populacija Palestine brojala je 700.000 stanovnika).

DOSELJAVANJE I REAKCIJE: Iako – do tada – umjereno, doseljavanje, je izazvalo reakciju arapskog stanovništva. Otomanska vlast pokušavala je dekretima ograničiti židovsku imigraciju. Palestinci su se zanosili idejom da se oružjem i bojkotom doseljenika ona može zaustaviti .Počeli su sukobi, masovni protesti. Ne treba zaboraviti na ulogu velikih sila, koje su podijelile Bliski istok na zone utjecaja. Na konferenciji u Sanremu u maju 1920. godine ustanovljen je britanski mandat u Palestini. Kako su se međusobni odnosi sve više zaoštravali i židovski doseljenici su se, poput njihovih palestinskih susjeda, politički organizirali i naoružali.

Dolazak nacizma na vlast u Njemačkoj prisilio je još veći broj Židova na put u Palestinu (1933. godine stiglo je 30.000 izbjeglica, iduće godine, 42.000, a godinu dana kasnije 62.000 ). Arapi su na to odgovorili oružanim ustankom.

Monstruozni genocid nad Židovima u nacističkim koncentracionim logorima doveo je do masovnog egzodusa prema Palestini. Oko pola milijuna nesretnika stiglo je na njene obale s nadom da su konačno spaseni. No, tamo su ih čekali novo neprijateljstvo i netrpeljivost. Situacija je postala krajnje nesnosna, pa je OUN 29. novembra 1947. godine donijeo Rezoluciju (181) o podjeli Palestine između Palestinaca i Židova i nastanku međunarodne zone u Jeruzalemu. Arapske zemlje i Palestinci odbili su ovu ponudu. No, nakon isteka britanskog mandata, Ben Gurion je u Tel Avivu 14. maja 1948. godine proglasio nastanak države Izrael. Od tada se mir nije vratio u Svetu zemlju.

PET RATOVA: Arapske zemlje i Izrael vodili su do sada pet ratova. Prvi je buknuo 15. maja 1948. godine. Izrael je tada osvojio više od 70 odsto palestinskih teritorija, Jordan je osigurao Zapadnu obalu, a Egipat pojas Gaze. Oko milijun Palestinaca izbjeglo je u Gazu, Zapadnu obalu, Libanon i Siriju. Krajem oktobra 1956. godine Izrael je izvršio invaziju na Sinaj, ali se ubrzo povukao nakon uspostave prekida vatre 6. novembra. Rat od šest dana izbio je 5. maja 1967. godine, kada su izraelske snage okupirale Gazu, Zapadnu obalu, istočni Jeruzalem, Golan i Sinaj. Palestinci koji su ondje pronašli utočište nakon rata iz 1948. godine bili su osuđeni na novi egzodus u Jordan. Četvrti rat izbio je na veliki židovski praznik Jom kipur 6. oktobra 1973. godine, kada su Egipat i Sirija iznenada napale Izrael i u prvoj fazi sukoba egipatske trupe su uspjele povratiti Sinaj. Početkom juna 1982. godine Izrael je izvršio drugu invaziju na Libanon. Bombardiran je i Bejrut, pa se Glavni štab PLO-a preselio u Tunis.

Palestinci, dakle, već gotovo pola stoljeća žive bez domovine, rasuti po cijelom svijetu. Žive u Izraelu, kao građani drugog reda, na teritorijama Zapadne obale i u pojasu Gaze, Jordanu, Libanonu, Siriji, Egiptu i mnogim drugim zemljama na svim kontinentima. Mada su mnogi od njih uspjeli da se potpuno integriraju u novu sredinu, većina, nažalost, živi u očajnim uvjetima. To se prije svega odnosi na gotovo četri milijuna izbjeglica koje dan-danas žive u izbjegličkim logorima. Mnoge porodice tamo žive već treću generaciju. Svijet je ostao skamenjen na vijesti o strašnim masakrima u izbjegličkim logorima Tal al- Zaatar (14. mart 1978.) i Sabra i Šatila (16. septembra 1982). Svi ovi porazi, neispunjena obećanja i gubitak povjeranja u arapske vlade doveli su mnoge Palestince u stanje potpunog beznađa. Većina palestinskih organizacija, već decenijama na sve ovo odgovara terorističkim akcijama čije su žrtve najčešće nedužni ljudi. Kada je u pojasu Gaze i većim gradovima Zapadne obale uvedena palestinska samouprava (1995), za mnoge Palestince otvorila se velika nada. Ali čini se da su događaji u posljednjih deset mjeseci sahranili Sporazum iz Osla (1993), a time i sve nada koje je on budio.

Palestina u brojkama

(decembar 2000)

Granice teritorije Zapadne obale i pojasa Gaze koje bi u budućnosti obuhvatala palestinska država nisu još definitivno određene, kao što još ostaje nerazjašnjeno pitanje njenog glavnog grada.

Površina: 5997 km²

Stanovništvo: 2.896.000

Službeni jezik: arapski

Životni vijek: muškarci 69 god.; žene 73 god.

Religija: 75 odsto Muslimani; 17 odsto Židovi; ostali – kršćanske manjine.

Školski sistem: obavezno školovanje od 6-15 god. pored 1074 državnih škola, 147 privatnih i 253 UNWRA škola; dva univerziteta u pojasu Gaze i šest na Zapadnoj obali pohađalo je 1998-99god. 60.846 Palestinaca, od toga 45 odsto su žene.

ZAPADNA OBALA (površina): 5633 km² (uključujući i istočni Jeruzalem)

Stanovništvo: 1.663 000 (uz to 210.200 stanovnika u istočnom Jeruzalemu)

83 odsto su Palestinci, devet odsto živi u izbjegličkim logorima;

I 166.000 izraelskih doseljenika (uz to 176.000 naseljenih u istočnom Jeruzalemu);

17 odsto Židovi

Gustina naseljenosti: 295,2 stanovnika na km²

Prirodni priraštaj: 3,14 odsto

GAZA (površina): 364 km²

Stanovništvo:1.022.000 – Palestinci (52 odsto živi u izbjegličkim logorima)

6000 – izraelski doseljenici

Gustina naseljenosti: 2807,7 stanovnika na km²

Prirodni priraštaj: 4,44 odsto

Religija: 99 odsto Muslimani

BNP: 4,2 milijarde dolara

BNP po stanovniku: Gaza – 1000 dolara

Zapadna obala – 2000 dolara

Nezaposlenost: 14,4 odsto

Saobraćaj: željeznička mreža ne postoji. Od ukupno 4500 km cestovne mreže na Zapadnoj obali, 2700 km je pod asfaltom.

(izvor:"Špigl")

Izrael u brojkama

(decembar 2000.)

Površina: 22.145 km (uključujući istočni Jeruzalem i Golan)

Stanovništvo: 6,1 milijuna (80 odsto Židovi, 20 odsto ostali.)

Gustina naseljenosti: 275,5 na km²

Prirodni priraštaj: 2,21odsto

Jezik: službeni jezik je novi hebrejski (ivrit) i arapski

Religija: 79 odsto Židovi, 15 odsto Muslimani, 2 odsto Kršćani, 2 odsto Druzi.

BNP: 94,79 milijarda dolara

BNP po stanovniku: 17.301 dolar

Devizne rezerve: 22,43 milijade dolara

Školski sistem: obavezno školovanje od 5-15 god. oko 90 odsto učenika pohađa državne škole; postoje i ultraortodoksne obrazovne institucije; šest univerziteta

Nepismenost: 2,7 odsto muškarci, 7,1 odsto žene

Nezaposlenost: 8,9 odsto

Životni vijek: muškarci 76 god., žene 80 god.

Željeznička mreža: 530 km

Cestovna mreža: 15.464 km (56 km autoceste)

(izvor:"Špigl")

Palestinska oslobodilačka organizacija (PLO)

Ličnost koja se neraskidivo vezuje za ovu organizaciju jeste palestinski predsjednik Jaser Arafat (pravo ime mu je Abdel Rahman Abdel Raouf Arafat al- Kudva ), danas sedamdesetdvogodišnjak. Rođen je u Jeruzalemu 1929. godine u bogatoj porodici. Arafatovi su se preselili najprije u Gazu, a zatim u Kairo, gdje se školovao i stekao diplomu inženjera. Učestvovao je u ratu protiv Izraela (1956) kao dobrovoljac, a 1959. godine osnovao je Nacionalni pokret za oslobođenje Palestine (Al-Fatah). Početkom 1965. godine Al-Fatah je proklamirao oružanu borbu protiv Izraela.

Arapski poraz u ratu od šest dana ( jun 1967. godine), okupacija Jeruzalema, Gaze i Zapadne obale i izbjeglička tragedija, postavili su pred Palestince nužnost stvaranja neke organizacije koja bi bila u stanju zaštiti njihova prava. U to vrijeme već je postojao PLO (osnovan u Jeruzalemu u maju 1964. godine), na čijem je čelu bio Ahmed Šukeiri, umjerena ličnost po volji svih arapskih vlada u regiji. Krajem 1967. godine ovoj organizaciji su se pridružili Al- Fatah i ostale značajne grupe palestinskog otpora: Habašov FPLP, Havatmehov FDPLP, Jibrilov Narodni front i drugi. U martu slijedeće godine borci Al- Fataha sukobili su se s izraelskim snagama i iz okršaja izašli kao pobjednici: bila je to prilika da Arafat izađe iz anonimnosti. Uzeo je borbeno ime Abu Amar, a tjednik "Tajm"posvetio mu je naslovnu stranu. U februaru 1969. godine izabran je za predsjednika PLO-a. Od tada, za najveći dio Palestinaca predstavlja karizmatskog lidera. Formalno, to je postao u novembru 1973. godine kada je na samitu arapskih zemalja u Rabatu odlučeno da PLO bude jedini predstavnik Palestinaca. Ovo je trenutak maksimalne Arafatove popularnosti, čiju krunu predstavlja njegov govor u Ujedinjenim narodima. Pristalica ideje stvaranja mini palestinske države na teritorijama Gaze i Zapadne obale, Arafat je u novembru 1988. godine priznao rezolucije OUN-a i time priznao Izrael. Proklamirana je palestinska država u Gazi i Zapadnoj obali i uskoro je( januara 1989) imenovana provizorna vlada u egzilu. Naravno, ovaj čin izazvao je veliki gnjev i mržnju ekstremnih palestinskih organizacija.

No, Arafat je učinio i mnoge pogreške. Jedna od njih je svrstavanje uz iračkog predsjednika Sadama Huseina u Zaljevskom ratu. Ova greška skupo je koštala mnoge Palestince na koje se obrušila osveta poslije iračkog poraza i povlačenja iz Kuvajta.

Jaser Arafat izabran je za palestinskog predsjednika u januaru 1996. godine.

Palestinska samouprava

Ramalah je grad smješten oko 20 km sjeverno od Jeruzalema, pripada tzv. A-zoni Zapadne obale, koja se nalazi pod palestinskom samoupravom. Mirovni proces iz Osla rezultirao je pravom Palestinaca na samopravu u velikim gradovima Zapadne obale i pojasu Gaze, što je trebalo predstavljati prvi korak ka formiranju palestinske države. Izraelske trupe su se povukle iz Ramalaha, kao i iz drugih gradova Zapadne obale u decembru 1995. godine (Betlehem, Nablus, Tulkarm, Bet el Psagot, Jenin i Kalkilja), nakon što su, godinu dana ranije, napustile veći dio Gaze i grad Geriko. Palestinci zahtjevaju da se Izrael potpuno povuče sa teritorija koje je okupirao još 1967.godine (Zapadna obala, pojas Gaze i istočni Jeruzalem). Izrael, međutim, namjerava anektirati deset posto teritorija Zapadne obale na kojima se nalaze židovska naselja. Nema sporazuma ni oko statusa istočnog Jeruzalema, jer je Izrael voljan prepustiti Palestincima samo manja gradska rubna arapska naselja.

Ramalah je sjedište palestinskog parlamenta i većine organa palestinske samouprave, iako za Palestince glavni grad buduće države može biti samo Jeruzalem.

Sredinom avgusta izraelski tenkovi ponovno su, poslije šest godina, ušli u Jenin (grad sa oko 200.000 stanovnika) i demolirali tamošnju policijsku stanicu. Bio je to izraelski odgovor na masakre bombaša-samoubojica u Haifi i Jeruzalemu koji su, navodno, došli iz ovog palestinskog grada.

Intifada (arapski - ustanak)

Ova, druga po redu buknula je 29. septembra 2000. godine. Prva intifada počela je 9. decembra 1987. gotovo spontano (povod je bio incident u Gazi kada je izraelski teretni kamion usmrtio četiri Palestinca). Nemiri, masovne demonstracije i generalni štrajk proširili su se nevjerojatnom brzinom na čitavo okupirano područje i trajali su – s različitim intenzitetom –punih šest godina, te su imali za cilj konačno oslobođenje i nezavisnost Palestine. Slike mladih Palestinaca, naoružanih kamenicama na jednoj strani i teško naoružanih izraelskih vojnika, na drugoj strani, obišle su svijet. Izrael je odgovorio ekonomskim sankcijama, deportacijama, ali i nastavkom programa izgradnje naselja na okupiranom području.

Sadašnja Al Aksa intifada (nazvana po poznatoj džamiji u Jeruzalemu, mjestu gdje su nemiri započeli) traje već deset mjeseci. Žrtava ima na obje strane, i u ovom trenutku, je teško predvidjeti kada će ovo krvavo nasilje prestati i ustupiti mjesto pregovorima.

Izbjeglice

Palestinci traže povratak svih sunarodnjaka i njihovih potomaka u Izrael koji su tokom i nakon izraelsko-arapskog rata 1948. godine pobjegli ili su protjerani iz Palestine. Prema izvorima UNRWA tadašnji broj izbjeglica – 1950. godine bilo ih je 914.000 – danas je mnogostruko uvečan (2000. godine bilo ih je 3,7 milijuna). Palestinski predsjednik Arafat poziva se na pravo na povratak iz rezolucije OUN-a 194 iz decembra 1949. godine, kojom se traži povratak svih izbjeglica i obeštećenje onih koji se ne žele vratiti. Dan-danas trećina izbjeglica živi u 59 logora koje je podigla UNWRA u Jordanu, Libanonu, Siriji i područjima pod palestinskom samoupravom (pojas Gaze i Zapadna obala). Izrael je spreman prihvatiti samo 70.000 Palestinaca.

Džihad

Palestinski Islamski džihad važi za jednu od najopasnijih terorističkih organizacija na Bliskom istoku. Izrael je u njenim očima glavni neprijatelj muslimana, koji u džihadu (svetom ratu) mora biti uništen. Organizaciju su osnovali 1975. godine palestinski studenti u Egiptu. Pod vođstvom je Fati Šakakija, koji je na studijama medicine u Egiptu prihvatio radikalizam i ideje iranske revolucije; početkom osamdestih godina organizacija se proširila u pojas Gaze. Izraelska tajna služba Mosad organizirala je njegovo ubojstvo na Malti. Organizaciju je preuzeo Ramadan Abdalah Šalah, koji je studirao ekonomiju u Velikoj Britaniji. Ova organizacija stoji iza mnogih krvavih atentata.

Podmladak Fataha

Najnovija eskalacija krize može se u velikoj mjeri pripisati 41-godišnjem Marvanu Bargutiju. Čini se da on ima na aktiviste Fataha veći utjecaj od samog predsjednika Jasera Arafata. Barguti je jedan od organizatora intifade. Godinama je radio s Arafatom, ali sada otvoreno istupa protiv njegovih "kompromisa". Na Zapadnoj obali organizirao je gustu mrežu pristalica borbe protiv izraelskih doseljenika. Prema izraelskim izvorima, organizacija raspolaže sa velikim arsenalom oružja (70.000 komada raznog oružja). Nije sasvim jasno da li su palestinske vlasti u stanju kontrolirati nasilje i mržnju podmlatka Fataha, posebice ako su tačne izraelske procjene po kojima je trećina mladih Palestinaca osobno spremna učestvovati u samoubilačkim atentatima protiv Izraelaca.

Hamas

Osnivač islamsko-fundamentalističke palestinske organizacija Hamas jeste šeik Ahmed Jasin. Njen cilj je uništenje Izraela i osnivanje islamske države unutar granica Palestine. Prema Jasinu, Palestina se proteže od Sredozemnog mora do rijeke Jordan.

Pokret je nastao u pojasu Gaze, ali djeluje i na Zapadnoj obali i u samom Izraelu. Izraelske vlasti su isprva Hamas tretirale kao rivala Palestinske oslobodilačke organizacije (PLO) i indirektno je poticale. Njena militantna aktivnost postala je neosporna nakon izbijanja prve intifade, krajem 1987. godine. Dvije godine kasnije, izralske vlasti zabranile su njeno djelovanje na okupiranim teritorijama. Jasin, danas šezdestpetogošnjak narušenog zdravlja i gotovo slijep, proveo je u izraelskim zatvorima osam godina (1989-1997). Za to vrijeme, nasilje njegovih sljedbenika je kulminiralo. Hamas se financira od priloga članova i simpatizera, ali i nekih islamskih i arapskih zemalja (Saudijska Arabija, Iran).

Na okupiranim teritorijama organizirali su efikasnu socijalnu službu, što im je donijelo velike simpatije stanovništva. Žrtve svakog Hamasovog napada su i mnogi Palestinci koji žive na okupiranim teritorijama a rade u Izraelu, njih oko 160.000. Od izbijanja druge intifade, Izrael je zatvorio granice i ovi ljudi ne mogu otići na posao te ostaju bez prihoda. Mnoge, htjeli ne htjeli, ovo stanje gura u zagrljaj Hamasa.

Sadašnju intifadu Jasin smatra "kvalitativnim skokom" u odnosu na prvu jer su mladi Palestinci umjesto kamenja uzeli u ruke ručne bombe. Javno se deklarira kao Arafatov prijatelj, mada mnogi misle da palestinskom predsjedniku pored takvih prijatelja, neprijatelji nisu potrebni.

Naselja doseljenika

Na okupiranim teritorijama živi oko 190.000 židovskih doseljenika, što predstavlja gotovo nepremostivu prepreku za postizanje konačnog rješenja sukoba. Oni žive utvrđeni u neprijateljskom okruženju više od tri milijuna Palestinaca. Od kada traje intifada neprestana su meta napada i krvavih atentata, te se stoga kreću uz oružanu pratnju.

Međunarodna zajednica osudila je izrealsku politiku naseljavanja okupiranih teritorija, no sve vlade u posljednjih 33 godine – ne samo one desničarske, kako se često misli – nastavile su sa njom. Za vrijeme vladavine Jitcaka Rabina (1992-1995) broj naselja je znatno porastao, a ni Barakova vlada, unatoč proklamiranoj politici "teritorije za mir", nije prestala sa investiranjem u naselja.

Od kada je 1950. godine proklamirao pravo na povratak dijaspore, Izrael se suočava sa velikim prilivom stanovnika, posebno intenzivan masovnim doseljavanjem Židova iz bivšeg Sovjetskog Saveza tokom prošle decenije.

Voda

Pored velikih neslaganja koja danas postoje između Izraela i Palestinaca, tu je i problem dragocjenog resursa – vode. Palestinci zahtjevaju potpuno raspolaganje prirodnim vodenim resursima na Zapadnoj obali. Izraelci koriste godišnje oko 450 milijuna kubičnih metara vode iz ovih izvora, pa Palestincima ostaje tek trečina vlastite vode.

Marisa Krevatin-Majstorović