Izložba - "Tema i varijacije", Edvard Munk:
Prostor melanholije

Muzej Albertina, Beč

SECIRANJE DUŠE: Melanholije Edvarda Munka

Kao i većina drugih velikih slikara njegove epohe – a reč je o kraju XIX i početku XX veka – Edvard Munk (1863–1944) formirao se umetnički i intelektualno tokom svojih čestih boravaka u inostranstvu (u njegovom konkretnom slučaju ti boravci su bili od zaista presudnog značaja jer je norveška likovna scena onog vremena bila prilično provincijalna). Za Munkov razvoj posebno su bile značajne dve destinacije: Pariz kao mesto akumulacije i učenja (suret sa stvaralaštvom Gogena, Van Goga i Tuluz-Lotreka) i Berlin kao mesto artikulacije i stvaranja (prva velika izložba u inostranstvu i, ujedno, prvi veliki skandal koji je bitno potpomogao umetnikovoj promociji). Na mapi Munkovih putovanja ucrtani su i mnogi drugi gradovi – Kopenhagen, Hamburg, Frankfurt, Vajmar, Bazel, Rim, Njujork, ali, kao što se dâ videti, među njima se ne pojavljuje – Beč. Ako je i boravio u Beču, reklo bi se da ovaj grad nije ostavio bitniji uticaj na njegov umetnički razvoj; zato je posebno zanimljivo što je upravo u prestižnom bečkom muzeju Albertini organizovana velika retrospektivna izložba Edvarda Munka pod nazivom "Tema i varijacije", koja trenutno broji svoje poslednje dane.

Ipak, treba imati u vidu da se baš u isto vreme kada je Sigmund Frojd u Beču razvijao osnove psihoanalize, u Berlinu grupa mladih skandinavskih i nemačkih umetnika, kojoj je Munk pripadao, žustro borila za "subjektivistički" pristup umetnosti, koji je omogućavao poniranje u najskrivenije i najdublje delove psihe. Ovakav, nesvesno psihoanalitički pristup slikarstvu i umetnosti uopšte Munk je jasno i, reklo bi se, krajnje samosvesno formulisao: "Baš kao što je Leonardo da Vinči studirao unutrašnjost ljudskog tela i secirao leševe tako ja nameravam da seciram dušu".

Da je Munkovo slikarstvo zaista bilo seciranje duše – a to je izraz kome bi se Frojd sigurno radovao – jasno svedoče već nazivi nekih od slika, ili grupa slika, izloženih u Albertini, kao što su Melanholija, Ljubomora i Nemir, ali se ti uznemirujući psihološki sadržaji otkrivaju i na onim radovima koji nisu tako eksplicitno naslovljeni. Pri tom, posebno je značajno – i zato je on bio veliki umetnik – to što je Munk za ove sadržaje pronalazio nov likovni izraz, pa su zbog toga potpuno u pravu oni istoričari umetnosti koji insistiraju na tezi da je on bio preteča ekspresionizma u slikarstvu. Uznemirujući intimni doživljaj sveta Munk je izražavao dramatičnim perspektivama, portretima koji liče na maske ili lobanje, jarkim ili sumornim koloritom, što su sve likovna sredstva koja se prepoznaju na njegovoj čuvenoj slici Krik. Ipak, čini se da je frojdovska dubina ponajviše dosegnuta, samosvojnim likovnim sredstvima, na slici Poljubac, koju je autor varirao u nekoliko tehnika: konture muške i ženske figure gube se u snažnom zagrljaju, međusobno se pretapaju tako da njihova lica postaju jedna jedinstvena površina, baš kao što u životu sveprožimajuća strast vodi do gubljenja svakog identiteta i svake individualnosti.

Posle ovog virtuelnog kontekstualizovanja Munkovog stvaralaštva u duhovni prostor Frojdovog Beča možemo da se vratimo u savremeni Beč, na izložbu "Tema i varijacije", kojom je, u martu ove godine, otvorena rekonstruisana zgrada muzeja Albertina. Koncept izložbe, pregnantno sadržan u njenom nazivu, ne predstavlja neku nadahnutu konstrukciju ambicioznih kustosa; naprotiv, on je proistekao iz brižljivog uvida u umetnikov stvaralački proces. Naime, za Munkov rad bilo je karakteristično to što se ista tema često varirala u različitim likovnim tehnikama, od crteža i gvaša, preko različitih grafičkih tehnika do ulja na platnu. Autori izložbe su grupisali prikupljenu građu – oko 100 slika i 150 radova na papiru – rukovodeći se upravo tim uvidom; postavka nije pratila hronološki razvoj Munkovog opusa, već likovni razvoj određene teme koji je, kao u slučaju njegove prevratničke slike Bolesno dete, mogao da traje decenijama – tako da su radovi bili raspoređeni po tematskim celinama. Međutim, kao što autori ističu, ovo Munkovo variranje iste teme u različitim tehnikama nije bilo samo sebi svrha, nije se zadržavalo na nivou pukog zanatskog eksperimenta; naprotiv, njegov cilj je bilo dosezanje optimalnog, pravog, istinitog i ubojitog likovnog izraza za određenu temu.

Dodatan razlog za ovakav koncept, koji implicitno teži da izjednači značaj drugih likovnih tehnika s uljem na platnu, može se naći i u činjenici da je muzej Albertina svetski poznat upravo po svojoj kolekciji grafika i crteža. Kolekcija koju je u XVIII veku počeo da sakuplja vojvoda Albert od Sakson-Tešena, a koja je 1921. bila osnova za nastanak Albertine, broji danas oko 65.000 crteža i preko milion grafičkih otisaka čiji su autori Rafaelo Sancio, Mikelanđelo, Leonardo, Direr, Rembrant, Rubens, Delakroa, Mane, Sezan, Klimt, Šile, Kokoška…

Takođe, treba imati u vidu i to da se u Munkovom stvaralaštvu princip tema i varijacije javlja u dve varijante: pored obrade iste teme u različitim tehnikama, postoje i slučajevi da se u delima rađenim u istoj tehnici javljaju slični motivi. Drugim rečima, nije u pitanju samo iskušavanje različitih likovnih tehnika već i misaoni razvoj određene teme. Tako se, recimo, na dva čuvena ulja na platnu, Žena u tri stanja i Razdvajanje, javlja ista ženska silueta u belom, plave dugačke kose, bez lica, zagledana u pučinu, ali ona postiže različit misaoni i emocionalni rezultat. Na prvoj slici ona je simbol čednosti, prvog stupnja u životnom ciklusu, ali ujedno i prvog stupnja u razvoju ljubavi; na drugoj, ona je simbol mrtve ljubavi, vizuelizacija stava da je ljubavni partner čista himera, samo projekcija zaljubljenog.

Možda i najbolji dokaz da su autori izložbe bili potpuno u pravu kada su izdvojili varijaciju kao jedan od najvažnijih stvaralačkih principa u Munkovom delu, kao onaj kojim se postiže estetska, misaona i emocionalna snaga njegovih slika, pruža ciklus nazvan Melanholija. Reč je o morskom pejzažu u sumrak, sa dve male i udaljene, ali spojene figure i jednom izolovanom muškom glavom u prvom planu. Utisak usamljenosti i odbačenosti čoveka u prvom planu – koji ima osnovu i u biografskoj priči o Munkovom prijatelju koji se beznadežno upustio u ljubavni trougao – ističe se pomoću jedne značajne varijacije; dok na svim ostalim obradama ove teme čovek gleda u pravcu pučine, na onoj glavnoj i najpoznatijoj slici on je okrenut leđima celom pejzažu i dvoma ljubavnicima u daljini. Jednom rečju, njegovo odustajanje od sveta je potpuno i vrlo dramatično.

U našoj sredini doskora smo bili navikli da gledamo izložbe ili sa vrednim delima ali bez autorskog koncepta (po principu "uzmi i okači") ili sa zanimljivim i provokativnim konceptom ali bez potpore u umetničkim delima. Izložba radova Edvarda Munka u bečkom muzeju Albertina, nazvana "Tema i varijacije", odličan je primer onog srednjeg i najozbiljnijeg pristupa: inteligentnog koncepta koji proističe iz brižljivog uvida u bitne odlike jednog značajnog autorskog opusa.

Ivan Medenica