Smrt u Dalasu u njujorškom Vitni muzeju:
Moje gusle, moji snovi

U video instalaciji Smrt u Dalasu Zoran Naskovski oživeo je istoimenu pesmu hercegovačkog guslara Joze Karamatića nizom dokumentarnih zapisa, fotografija i drugih materijala iz Kenedijvog života, pružajući ruku ovom bizarnom delu da uplovi u luku moderne umetnosti

Ne bi se moglo reći da su country muzičari nalazili inspiraciju u ubistvima vladara dalekih balkanskih zemalja, ali je zato guslarska znatiželja često sezala dalje od zavičajnih vrleti, pogotovo kada su lokalni događaji izgubili epski naboj. Kada je onima koji zapevaju kroz nos uz žicu na vaganu postalo jasno da su minula vremena brkatih junačina, dočekivanja buzdovana na pleća, vijanja vila pod oblacima i ispijanja vina sa konjima, valjalo je pogledati ima li još nečeg zanimljivog u širokom svetu. Tako je pažnju narodnog guslara Joze Karamatića privuklo ubistvo američkog predsednika Džona Ficdžeralda Kenedija, događaj koji je uznemirio evropsko kopno, ali i suri hercegovački krš. Na tom tragu rodilo se neobično guslarsko delo koje je tri decenije kasnije multimedijalnom umetniku Zoranu Naskovskom poslužilo kao osnova za video instalaciju Smrt u Dalasu. Naskovski je oživeo staru pesmu nizom dokumentarnih zapisa, fotografija i drugih materijala iz Kenedijevog života, pružajući ruku ovom bizarnom delu da uplovi u luku moderne umetnosti.

ODSJAJ U POGLEDU: Od početka godine multimedijalni projekat Zorana Naskovskog prikazan je na pet svetskih festivala. U međuvremenu je stigao poziv prestižnog Whitney Museuma of American Art iz Njujorka, tako da je instalacija Death in Dalas, sa engleskim titlom u vestern stilu, od 2. jula do 12. oktobra, izložena u okviru postavke "The American Effect". To je prvi put da neki umetnik sa ovih prostora izlaže u Whitneyu. Na izložbi, koja pravi presek dela koja su nastala tokom poslednje tri decenije u različitim tehnikama, učestvuje četrdeset sedam autora iz trideset zemalja Afrike, Azije, Australije, Evrope i Južne i Severne Amerike. "Amerika ima dubok uticaj na svakodnevni život građana sveta, tako da je slika Sjedinjenih Država postala opterećena gotovo mitološkom težinom", primećuju autori postavke. "’The American Effect' otkriva način na koji se prepliću stvarni i zamišljeni uticaj Amerike, postajući nepresušan izvor tema, slika i ideja za umetnike širom sveta." Želja da se odsjaj Amerike uhvati u pogledu drugog, otvorila je Naskovskom vrata njujorškog muzeja.

SENTIMENTALNI PRTljAG NA KALENIĆU: Singlicu Jugotona na kojoj je Karamatić zabeležio svoje delo Naskovski je otkrio na tezgama vračarske pijace. Takvi ostaci sentimentalnog prtljaga prohujalog vremena mogu se naći jedino u carstvu Kalenić pijace, među bocama za rakiju u obliku fiće sa slavinicom na poklopcu motora, gondolama iz Trsta na kojima su se vrtele plastične balerine, poništenim kuponima akcije "drug na drumu", diplomama političkih škola, opletenim termosima za vodu iz Vrnjačke Banje, značkama "primeran vojnik", kasicama u obliku dinara, plastičnim bananama, jabukama i grozdovima koji su ukrašavali crno-bele televizore, prepariranim vevericama sa orahom između šapica, goblenima sa likom Josipa Broza, Ajfelovim kulama od nagorelih palidrvaca, pepeljarama od jadranskih školjki, požutelim plaketama "najdraži učitelj", pesmaricama "Splitsko leto ‘73", kutijama za sitnice od prošivenih razglednica Poreča, Mostara, Budve, Opatije, Niša i Ohridskog jezera, prašnjavim tomovima klasika marksizma, zahvalnicama sa radnih akcija, ordenima Narodnog heroja, značkama dobrovoljnih davalaca krvi, novčićima, dugmićima sa petokrakom, musavim primercima "Čika", "Lede", "Zum reportera"... i ostalim tragovima jednog nestalog sveta, čiji su citati još rasuti na platou pokraj vračarske opštine.

KRCKAVA SINGLICA: Teško je zamisliti nešto nesamerljivije, što je na taj način različito i isključujuće jedno prema drugom, od Kenedijevog ubistva i pesme Joze Karamatića. Na delu je sudar jednog globalnog događaja koji se nije tako nazivao zato što pojmovi nisu bili dovoljno razvijeni, ali je imao sve odlike udara čiji se talas širi daleko od epicentra, i jednog duboko lokalnog odgovora, koji izgleda anahrono čak i tamo gde je nastao. To je kao kada bi neko sastavio nešto nespojivo: fotografisao, na primer, Ahileja kako vija Hektora oko zidina Troje ili digitalizovao praistorijske crteže na zidovima pećine Lasko. Izvorna neusklađenost ubistva predsednika vodeće zemlje sveta i pevanje o tome u hercegovačkoj zabiti nije promakla ni samom Jozi Karamatiću, ali ga to nije obeshrabrilo u naumu da se pozabavi Kenedijevim ubistvom, tako da on opis događaja u Dalasu započinje odbranom svog instrumenta: "Gusle moje, instrumentu stari / modernizam ništa vam ne kvari / jer guslarska fina melodija / ostala je naša tradicija./ Ja ću sada pjesmu ispjevati / i atentat u njoj prikazati / u kom pade presjednik Kenedi. Tužna vijest mnoga srca sledi, / mučkim planom bijaše ubijen širom svjeta president omiljen..."

Izgleda da se stari guslar, koji već godinama nije među živima, prilježno bacio na posao. Smrt u Dalasu prepuna je preciznih opisa i neverovatnih detalja, uključujući imena Kenedijevog šofera (Bilija), medicinske sestre (Doris), koja po bolnici Parkland očajnički traži "doktura" (Perija), ili sveštenika (Ubera) koji obavlja molitvu kraj bolničkog odra. Ukoliko to nije plod umetničke imaginacije, guslar je dobro obradio materiju, jer u svojoj pesmi primećuje da je sa Kenedijevog linkolna prethodno skinuto neprobojno staklo, spominjući ovlaš, da na dan ubistva (petak) "posle kiše bješe vrijeme vedro".

ISTINITIJE OD DOGAĐAJA: Pomalo paradoksalno, pesma Smrt u Dalasu postala je umetničko delo, ali ne zbog namere njenog autora. Ona je ušla u sferu umetnosti tek kao grubi materijal za video instalaciju Zorana Naskovskog koji je u njoj prepoznao neku vrstu dišanovskog ready madea (slučajno pronađenog predmeta), ne mnogo različitog od točkova bicikala, sušilica za flaše ili pisoara, koji su gestom umetnika, preskakali granicu između dva sveta. Pretvaranjem u citat, pesma Smrt u Dalasu istrgnuta je iz miljea guslarskih posela i kruga posvećenih ljubitelja. Naskovski od samog događaja, dokumentarnih svedočanstva (filmski zapisi, novinski tekstovi i fotografije), umetničke recepcije Kenedijevog ubistva (inserti iz filma JFK Olivera Stouna) i Karamatićeve pesme, gradi video rad Smrt u Dalasu koji dekonstruiše svaki od tih slojeva, dovodeći u pitanje njihovu istinitost, autentičnost i ideološka značenja. Citati gube originalnost, fotografije uverljivost, tekstovi objektivnost, dok u pozadini nestvarno pucketa singlica sa otegnutim glasom starog guslara. Teško je reći dokle se može ići dalje u interpetaciji interpetacija, mimezisu mimezisa, ali u radu Zorana Naskovskog ponovo iskrsava prizor Kenedijevog ubistva, kristalno čist i jasan, istinitiji, ukoliko se to može reći, od onoga što se pre četiri decenije zbilo u Dalasu.

Tu nije kraj. Možda će neko za trideset godina ponovo poželeti da se poigra umetničkim viđenjima Kenedijevog ubistva i potražiti rad Zorana Naskovskog kao materijal za novo delo, ali zbog toga neće morati da pretura po tezgama Kalenića, jer će se kaseta sa video zapisom verovatno nalaziti na adekvatnijem mestu, u postavci nekog od muzeja savremene umetnosti.

Slobodan Kostić