Skupština Srbije:
Plan za Kosovo i Metohiju

Traži se formiranje srpske teritorijalne autonomije sastavljene od pet oblasti, kulturna i personalna autonomija za ostale kosovske Srbe i poseban mehanizam zaštite kulturnih dobara

Skupština Srbije je 29. aprila 2004. godine usvojila Plan za političko rešenje situacije na Kosovu i Metohiji. Za Plan je glasalo 208 poslanika, "protiv" i "uzdržanih" nije bilo, što možda znači da su i neke od prepreka za donošenje novog ustava Srbije time otklonjene.

PLAN MART 04: Ostvaren

Plan se oslanja na Rezoluciju o Kosovu i Metohiji koju je Skupština Srbije usvojila 26. marta 2004. posle masovnog talasa etničkog čišćenja 17. i 18. marta. Skupština je tada obavezala Vladu Srbije da pripremi predlog političkog rešenja.

Premijer Koštunica je u ekspozeu obavestio Skupštinu da su sa suštinom ali ne i sa tekstom plana upoznati predstavnici kosovskih Srba i poslanici koalicije Povratak u Skupštini Kosova i Metohije, a da su sa osnovnom zamisli plana upoznati i ambasadori i pojedini politički direktori Ministarstava inostranih poslova članica Kontakt grupe, kao i specijalni predstavnik generalnog sekretara Ujedinjenih nacija na Kosovu i Metohiji.

Narodna skupština Republike Srbije traži otklanjanje svih mogućnosti za ponavljanje pogroma i nasilja prema Srbima, kao i omogućavanje svim interno raseljenim licima da se u Pokrajinu vrate. Polazi se od ocene da su Standardi za Kosovo, usvojeni u decembru prošle godine, i Plan primene kosovskih standarda, usvojen krajem marta ove godine, od kosovske stvarnosti daleko kao nebo i zemlja.

Naglašava se da je glavno etničko čišćenje Srba izvršeno pre pogroma 17. marta, brutalnim proterivanjem posle juna 1999. godine. Srpsko i ostalo nealbansko stanovništvo svedeno je na beznačajne i rasute enklave u kojima ono polako, ali sigurno, nestaje.

PLAN APRIL 04: Donet

REGION: Plan predviđa dvostruku zaštitu srpske zajednice na Kosovu i Metohiji: putem teritorijalne autonomije (osnivanjem regiona, Srpske autonomne zajednice na Kosovu i Metohiji) kojom bi se štitio najveći deo Srba, i putem kulturne i personalne autonomije kojom bi se štitila prava Srba koji žive van područja teritorijalne autonomije. Oni moraju uživati, pored klasičnih ljudskih prava zajemčenih svim građanima Kosova i Metohije, i posebna kolektivna prava, neophodna za očuvanje njihovog identiteta. To podrazumeva i izbor ombudsmana za prava pripadnika nacionalnih zajednica.

Buduća područja teritorijalne autonomije treba da svojim geografskim i prirodnim karakteristikama, privrednim i poljoprivrednim resursima, postojećom i potencijalnom saobraćajnom, energetskom, komunalnom i drugom infrastrukturom, predstavljaju zaokružene teritorijalne celine u kojima je moguć i život i održivi razvoj neophodan za repatrijaciju izbeglica.

Teritorijalna povezanost autonomnih područja nije nužan uslov njihovog postojanja i razvoja, ali jeste poželjan pošto se bezbednost života i imovine, kao i slobode kretanja u tako povezanim područjima lakše i potpunije ostvaruje. Te teritorije bi obuhvatale i poljoprivredno zemljište i ostale površine koje su bile u vlasništvu Srba pre rata 1999. godine.

Prilikom određivanja teritorijalnih celina, trebalo bi uzeti u obzir one koje se oslanjaju na ostatak centralne Srbije, jer bi one bile bezbednije od područja koja se nalaze u dubini Kosova i Metohije.

S obzirom na to da je većina prognanih Srba živela u gradskim centrima u kojima ih danas nema ili se njihov broj svodi na stotine (Priština, Peć, Gnjilane, Prizren, Uroševac, Istok, Lipljan, južni deo Kosovske Mitrovice itd.), kao i da njihov povratak u te gradove u dogledno vreme nije moguć, neophodna je pravedna nadoknada (compesatio iustum).

Teritorijalnu autonomiju Srba na Kosovu i Metohiji činilo bi pet oblasti, i to: Centralno-kosovska, Severno-kosovska, Kosovsko-pomoravska, Šarplaninska i Metohijska.

Pomenute oblasti bi sačinjavale region sa zakonodavnom, izvršnom i sudskom vlašću uz obavezu poštovanja načela podele i demokratske kontrole vlasti, kao i načela etničke, kulturne i verske tolerancije.

Region bi imao svoju skupštinu izabranu po proporcionalnom principu od građana svih pet oblasti koje čine srpski region; Izvršno veće, koje sprovodi propise regiona, ali i propise Skupštine Kosova i Metohije; te organe uprave i sudove (osnovne i jedan drugostepeni).

I druge zajednice koje za to izraze želju (romska, goranska, bošnjačka/muslimanska itd.) ako žele mogu imati svoju autonomiju.

MANASTIRI: Od juna 1999. godine na delu je nastojanje administracije UNMIK-a i Privremenih institucija samouprave da nametnu pojam o "kosovskoj baštini", u nameri da je otuđe od Srbije.

UNMIK do sada nije obrazovao svoju službu za očuvanje spomenika kulture, na šta je bio obavezan prema čl. 7, stav 2. Konvencije o zaštiti kulturnih dobara u slučaju oružanog sukoba (Hag, 1954.), niti je prihvatio odgovornost za zaštitu dobara "na teritoriji drugih strana ugovornica", u ovom slučaju Srbije, na šta ga je obavezivao član 4. Haške konvencije. Nasuprot toj obavezi, UNMIK je nadležnost za zaštitu i čuvanje spomenika kulture preneo na Privremene institucije samouprave, iako je znao da one nemaju stručne reference i da ničim nisu pokazale brigu da tu baštinu delotvorno zaštite.

Posledice su dramatične. Samo 17. i 18. marta ove godine srušeno je i oštećeno 35 crkava i manastira, od toga 16 spomenika kulture. Uništavanje je prevazišlo ona iz 1999. godine (posle rata), jer su spaljena dva spomenika (manastir svetog Arhanđela, grobni hram cara Dušana, i jedinstvena gradska crkva Bogorodica Ljeviška) koja su, u Izveštaju misije UNESKO-a na Kosovu (2003. godine) kategorisana kao spomenici od univerzalne vrednosti (od ukupno šest takvih na Kosovu i Metohiji).

Plan predviđa da najznačajniji verski objekti i spomenici, kao i kulturno-istorijski spomenici srpskog naroda, koji bi prostorno mogli da se nađu u predloženim oblastima ili da se povežu sa njima, budu deo novoformiranog regiona. Oni koji to ne bi mogli, zahtevali bi odgovarajuće garancije države Srbije, međunarodne garancije i efektivnu fizičku zaštitu. Ovakav status bio bi oslonjen na član 6, aneksa 2. Rezolucije Saveta bezbednosti Ujedinjenih nacija 1244, koji utvrđuje srpskom osoblju "prisustvo na mestima srpske baštine".

Plan predviđa da se utvrde kriterijumi po kojima se definišu kulturna i istorijska dobra sa specijalnim statusom. To moraju biti dobra od posebnog značaja za istoriju i kulturu Srbije i Srpsku pravoslavnu crkvu, u osnovi podobna da se svrstaju u evropsku baštinu. Na primer, Pećka patrijaršija, Spomenik bici na Kosovu, grobne zadužbine vladara Nemanjića, najveći grad srednjovekovne srpske države; za Srpsku pravoslavnu crkvu i svi živi manastiri. Ove spomenike bi kategorisala stručna komisija UNESKO-a na predlog Srbije.

Polazi se od Konvencije o zaštiti kulturne i prirodne baštine iz 1972. godine kojom se kaže da "zaštita, konzervacija i prenošenje budućim generacijama kulturne baštine pripada državi na čijoj se teritoriji nalazi". Konstatuje se da je, pored stanovništva i vlasništva zemljišta, to treći nesporni kriterijum u utvrđivanju prava i srpske i albanske zajednice na teritorijama Kosova i Metohije.

Skupštinskim dokumentom se konstatuje da je država Srbija legitimni baštinik i zakoniti čuvar spomenika kulture na Kosovu i Metohiji koji su sada pod upravom Privremene misije Ujedinjenih nacija (UNMIK). Argumentuje se da je to zato što je Srbija zaštitila i čuvala spomenike na osnovu zakona, zato što je njihov najvredniji i najveći deo podigla srednjovekovna srpska država (od 1170. do 1371), zato što su, u znatnoj većini, vlasništvo Srpske pravoslavne crkve, zato što je Srbija većinu ovih spomenika, u ruševinama i u napuštenom stanju, oslobodila od turske okupacije, a tokom prošlog veka je uložila ogromna sredstva i stručni potencijal u njihovu obnovu.

Konstatuje se da Deklaracija Konferencije Ujedinjenih nacija o ljudskim naseljima (načelo 9, Vankuver, 1976) utvrđuje da: "Svaka zemlja treba da ima pravo da sa punim suverenitetom bude baštinik sebi svojstvenih kulturnih vrednosti koje su plod cele njene istorije", a da je to je upravo slučaj sa baštinom Srbije na Kosovu i Metohiji.

NEMA PODELE: Politički plan koji je usvojila Skupština Srbije, dakle, i u etničkom i u teritorijalnom i u kulturno-istorijskom delu polazi od toga da je Kosovo i Metohija neotuđivi deo Srbije i državne zajednice Srbija i Crna Gora.

Ovako čvrste formulacije govore da plan ne predstavlja pripremu za podelu, pošto se novousvojenim skupštinskim dokumentom naglašava da je Kosovo i Metohija deo teritorije Srbije. Podvlači se da promena institucionalnog okvira neće ugrožavati teritorijalnu celokupnost Pokrajine, niti zakonita prava albanske etničke zajednice. Za Srbe na Kosovu i Metohiji traže se i nove institucionalne garancije položaja i bolja zaštita prava po modelima koji su dali rezultate u Bosni i Hercegovini Dejtonskim i Makedoniji Ohridskim sporazumom. Da bi ovaj plan bio realizovan neophodno je da Savet bezbednosti Ujedinjenih nacija donese posebnu rezoluciju kojim bi se definisao hitan način rešavanja pitanja opstanka nealbanskog stanovništva na Kosovu i Metohiji i povratak dve trećine Srba (oko 220.000) prognanih u centralnu Srbiju.

Uz konstataciju da sprovođenje plana nije u rukama srpskih institucija, već da je – kao i celokupna politika na Kosovu i Metohiji – u velikoj meri u rukama međunarodne zajednice, Koštunica je tražio da se srpskoj vladi odobri mandat za razgovore s međunarodnim faktorima oko puteva i načina primene plana.

On je u ekspozeu upozorio Skupštinu da kako se vremenski odmičemo od 17. marta, sve više dolazi do izražaja sklonost međunarodnog činioca da pilatovskim pranjem ruku, suprotno Rezoluciji 1244 i ustavnom okviru, korak po korak izgrađuje tzv. kosovsku državnost, ovlašćenja prenosi sa UNMIK-a na kosovske institucije iz kojih deluju inače mnogi glavni albanski protagonisti etničkih progona i etničkog čišćenja. On je konstatovao da i nedavno formiranje Kancelarije za međunarodnu saradnju pri Vladi Kosova predstavlja jedan od oblika preuzimanja važnog dela državnosti, a to su spoljni poslovi.

Ocena sadašnjeg šefa UNMIK-a Harija Holkerija, da je koncept decentralizacije koji radi Savet Evrope dobra osnova, odbačena je uz konstataciju da taj koncept iz 2002. godine predstavlja samo pokušaj minimalne decentralizacije vlasti uz istovremeno prebacivanje sve više i više nadležnosti sa UNMIK-a na kosovske institucije. Ono što bi se dobilo tim minimalnim oblikom lokalne samouprave, apsolutno se potire prebacivanjem velikog dela nadležnosti sa UNMIK-a na kosovske institucije.

Među vladajućim političkim faktorima u Beogradu očito vlada uverenje da je petogodišnje sprovođenje ovakve politike UNMIK-a i KFOR-a u praksi značilo: prvo, približavanje cilju kosmetskih Albanaca o otcepljenju Kosova i, drugo, povlađivanje njihovom cilju potpunog etničkog čišćenja Kosova i Metohije.

Pridobijanje međunarodnih faktora za novi srpski plan za Kosovo i Metohiju predstavlja težak diplomatski zadatak, zbog inercije međunarodnih aktera naviklih da lako odbacuju predloge Beograda i da diskretno rade na definitivnom otcepljenju Kosova od Srbije.

Milan Milošević