Smrt Džao Cijanga:
Odlazak u senci Tjenanmena

U pozadini studentskih demonstracija i odlaska Džao Cijanga treba tražiti duboke unutrašnje razlike u tadašnjem kineskom rukovodstvu oko daljeg razvoja zemlje

"Moje ideje su drugačije od vaših i ja ne mogu dalje sa vama i vašim odlukama. Ukoliko bih nastavio da radim... možda bih bio smetnja sprovođenju ideja nekolicine starijih drugova, uključujući druga Denga...", napisao je 19. maja 1989. godine Džao Cijang, u tom trenutku na položaju generalnog sekretara kineske KP, kao formalno prvi čovek kineske države i partije. Pismo, po sadržini i hrabrosti bez presedana u hijerarhijskoj komunikaciji sa najmoćnijim kineskim liderom tog vremena Deng Hsjaopingom (kome je i bilo upućeno), predstavljalo je svesno odabran čin političkog samoubistva: od tog dana Džao Cijang (85), koji je početkom ove sedmice preminuo u jednoj pekinškoj bolnici, više nikada nije viđen u javnosti.

Tog "poslednjeg" dana svojih državničkih aktivnosti, Džao je učinio još jedan gest po kome je ostao u sećanju kineske, ali i svetske javnosti koja je tada sa ogromnim interesovanjem i pritajenom zebnjom pratila dramatična zbivanja u kineskoj prestonici. Na pekinškom centralnom trgu Tjenanmenu, uz podršku miliona stanovnika glavnog grada, trajale su studentske demonstracije koje su sa zahtevima za "više slobode" i "više demokratije" predstavljale do tada najveći, brutalno otvoreni izazov kineskom rukovodstvu, pogotovo "starijim drugovima" u njemu. U ranu zoru među studentima se neočekivano pojavio Džao Cijang; rukujući se sa mnogima od njih i moleći ih očinski da se povuku sa trga, u njegovim očima zaiskrile su suze.

DOPRINOS: Ta dramatična i potresna slika ovih je dana titrala na televizijskim ekranima širom planete, kao znak poštovanja čoveku koji je u najprelomnijim trenucima kineske istorije XX veka igrao jednu od ključnih uloga, dajući gotovo nemerljiv doprinos onome što Kina predstavlja sada, na početku XXI: zemlju koja meteorskim ekonomskim usponom i sveukupnom modernizacijom predstavlja planetarni fenomen i društvo koje najviše obećava.

Iako se taj kineski preokret realizovan kroz politiku (ekonomskih) reformi i otvaranja prema svetu s razlogom pripisuje Deng Hsjaopingu (1904–1997), Džao Cijang je više od decenije bio jedan od njenih najvažnijih unutrašnjih motora. Mada nije pripadao generaciji rukovodilaca koji su vodili i izveli kinesku revoluciju, član partije je postao još 1938. (kada je napustio studije) i od tada dugo bio partijski aktivista "u bazi". Od mladosti je bio gotovo opsesivno zaokupljen kineskim egzistencijalnim problemom broj jedan – proizvodnjom hrane. Tako je početkom šezdesetih godina prošlog veka u provinciji Guandong na jugu zemlje tvrdoglavo odbijao da sprovede partijsku direktivu o nasilnoj kolektivizaciji i počeo seljacima da vraća okućnice i slobodnu "zelenu pijacu"; zbog toga su ga u jeku "kulturne revolucije", koja je i doslovno opustošila Kinu i dovela je na ivicu gladi, "crveni gardisti" vodali ulicama glavnog grada provincije sa okačenom tablom na grudima na kojoj je pisalo "kontrarevolucionarni revizionista". Nekoliko godina kasnije u najmnogoljudnijoj kineskoj provinciji, Sečuanu, Džao je na svoju ruku ponovo pokrenuo svoj poljoprivredni eksperiment: dajući zemlju seljacima u višegodišnji zakup (u Kini su sve obradive površine u državnoj svojini) i otvarajući tržište poljoprivrednih proizvoda, vratio je sečuanskoj poljoprivredi epitet kineske žitnice. Kada je 1978. godine Deng Hsjaoping proklamovao politiku ekonomskih reformi, sečuanski model prihvaćen je kao opštenacionalni, a Džao je 1980. godine postao premijer.

Prinudnim odlaskom sa te funkcije 1987. godine, kao da je počela i njegova potonja drama. Naime, početkom te godine, takođe nakon studentskih demonstracija manjeg obima od tjenanmenskih, mesto generalnog sekretara Partije napustio je jedan od njenih harizmatskih lidera, i sam uvereni reformator, Hu Jaobang. Po Dengovom izboru, sa premijerske, Džao Cijang je unapređen na funkciju prvog čoveka partije. Iako poznat i cenjen prvenstveno kao pragmatičar i "tehnokrata", Džao je i kao partijski lider dao svojevrstan ideološki doprinos, proklamujući formulu o "prvoj fazi socijalizma" u kojoj se, kako je rekao, Kina nalazi. To sa "prvom fazom" je tipičan eufemizam (kojim se Kinezi inače, često služe), koji je omogućio da se bez problema u kineskoj (socijalističkoj) ekonomiji primenjuju kapitalističke metode privređivanja (menadžersko upravljanje, strane investicije, tržište, profit itd.). Taj Džaov ideološko-teorijski postulat u Kini je na snazi i sada, iako se ime njegovog autora, naravno, ne spominje.

"SIVA ZONA": Uspešan proreformski kurs i stabilni oporavak društva od dubokih trauma koje je za sobom ostavio Maov revolucionarni eksperiment i njegova najekstremnija izvedenica "kulturna revolucija", uzdrmani su iz temelja u proleće 1989. godine. Iznenadna smrt Džaovog prethodnika Hu Jaobanga isprovocirala je najmasovnije demonstracije ikada viđene i vođene u Kini. Gotovo mesec i po dana kineska prestonica je bukvalno bila blokirana, najviši državni rukovodioci prinuđeni su da najviše goste iz inostranstva (do istorijskog boravka Mihaila Gorbačova Pekingu došlo je upravo tih dana) primaju na "rezervnim", umesto protokolom predviđenim mestima, a među zahtevima za demokratizaciju i brže političke reforme isticao se i onaj o povlačenju Deng Hsjaopinga. Odluka o ulasku vojske i tenkova u Peking i krvavom slamanju mirnih demonstracija potekla je svakako iz "sive zone" kineske politike: među "starijim drugovima", čuvarima revolucije, čija je moć, iako neformalna, bila velika. Na njihovu stranu, to je takođe nesporno, stao je i Deng Hsjaoping, ali je Džao Cijang otvoreno odbio da stane na tu stranu. Kineski lider koji je donosio sve najvažnije odluke, praktično od 1978. godine, sve do smrti 1997. godine smenio je nekoliko svojeručno odabranih "kormilara" – Hua Guofenga, Hu Jaobanga i konačno Džao Cijanga. Ako je i za jednim iskreno zažalio, bio je to ovaj poslednji.

U pozadini i tadašnjih studentskih demonstracija i odlaska Džao Cijanga treba tražiti duboke unutrašnje razlike u tadašnjem kineskom rukovodstvu oko daljeg razvoja zemlje. Odnosno, oko toga da li ekonomske reforme treba pratiti i odgovarajućim političkim promenama, ili sa ovim drugim sačekati. I do tada je Deng Hsjaoping neverovatnom političkom veštinom uspešno mirio dva trajno sukobljena, uslovno različita kineska "modela" – u ekonomiji između plana i tržišta, u ideologiji između represije i slobode, a u politici između decentralizacije i centralizacije. Kada se taj sukob 1989. godine dramatično ogolio, Deng se priklonio prvom "modelu". Nakon nekoliko, tjenanmenskim krvoprolićem opterećenih godina, Kina se, sa četvrtim Dengovim izabranikom, Đijang Ceminom, vratila društvenoj stabilnosti i uspešnom ekonomskom razvoju, a političke reforme i studentske demonstracije od pre 16 godina i dalje se smatraju svojevrsnim tabuom.

Mesec dana pošto je napisao, na početku teksta spomenuto pismo, objavljeno je da je Džao Cijang smenjen sa svih partijskih funkcija. Od tada je živeo u nekoj vrsti kućnog pritvora, a s vremena na vreme moglo se čuti da igra golf. U velikoj enciklopediji Ko je ko u Kini, objavljenoj 1990. godine, među više od 1000 funkcionera različitog ranga i profila samo je jedna odrednica sa biografskim podacima objavljena bez fotografije – ona Džao Cijangova.

Seška Stanojlović