Pozorište:
Istina u teatru

Vilijem Šekspir: Kralj Lir
Atelje 212
režija: Tomi Janežič
uloge: Ljuba Tadić, Vlastimir Đuza Stojiljković, Tihomir Stanić, Radmila Tomović, Anita Mančić, Bojan Žirović, Nenad Jezdić, Nenad Ćirić, Nebojša Ilić, Sergej Trifunović

Na početku beše proba... Predstava Kralj Lir Ateljea 212 počinje tako što nam se demistifikuje pozorišni čin, što se ogoljavaju njegovi unutrašnji mehanizmi: glumci se ponašaju privatno, na sceni se odvija neko haotično pregrupisavanje, upaljeno je tehničko svetlo. Ovakav početak ne treba shvatiti kao banalnu, mistifikatorsku fascinaciju teatrom kao takvim; kad ne znaju šta da rade s izabranom dramom, mladi reditelji i glumci rado posežu za tim narcisoidnim samootkrivanjem, koje nema nikakvog dubljeg smisla (to, naravno, nije onaj pirandelovski teatralizam ili neki drugi, suštastveni oblik "pozorišta u pozorištu"). Kad je reč o slovenačkom reditelju mlađe generacije Tomiju Janežiču, koji je postavio Šekspirovog Kralja Lira na scenu Ateljea 212, ovakav uvodni prizor je sve samo ne samodovoljan; on, naprotiv, momentalno ukazuje na opštu šifru njegove scenske poetike, primenjenu i u ovoj predstavi.

Reč je, naime, o težnji da se dosegne najviši stepen scenske istine, da se ostvari što je moguće veća prirodnost, da se ukine svaka teatralnost, da se zaboravi na bravure i glumačku samodopadljivost, da se postigne kontinuirani i organski protok energije, da se stvori osećaj kolektivne igre, da se ostvari etički i estetički ideal glumčevog dobrovoljnog "podređivanja" ansamblu. Ovaj zahtev, koji potiče iz Strazbergove metode (američko otkrivanje tople vode, čitaj – Stanislavskog), ne svodi sa samo na sredstvo za postizanje određenog izvođačkog stila, nazovimo ga realističkim; on ima i pedagošku dimenziju, jer inicira glumčev rad na sebi. I, zaista, ova predstava je, u nekoliko slučajeva, ostvarila tu majeutičku ulogu; ona je scenski (pre)porodila neke glumce na koje dosad nismo dovoljno obraćali pažnju, kao što su Bojan Žirović u sjajnoj ulozi odlučnog i surovog Vojvode od Konvola, Nenad Ćirić u podjednako dobroj ulozi stamenog i čestitog Kenta, ili Nebojša Ilić koji je, kao turobni Vojvoda od Olbanija, konačno prevazišao komičarski kliše luckastog debeljuce.

Pored "ponovo rođenih", ovakvim Janežičevim pristupom bili su pokrenuti i neki već uveliko afirimisani glumci mlađe generacije. Brza, realistička, filmska gluma Sergeja Trifunovića, koji je igrao Edmunda kao usplahirenog čoveka progonjenog zlim furijama, naišla je na plodno tle u ovakvom scenskom izrazu (samo da malo poboljša artikulaciju). Radmila Tomović i Anita Mančić ostvarile su odlične kreacije u ulogama dve karakterno različite, ali etički podjednako problematične Lirove ćerke: hladne, surove i odlučne Regane (Tomović) i strasne, drčne i muškobanjaste Gonerile (Mančić). Nenad Jezdić je igrao Edgara kao blagorodnog, nepravedno optuženog, te zato i obazrivog čoveka.

Veliki glumci starije generacije takođe su nastojali da se prilagode željenom stilu "redukovane ekspresije", susprežući svoju sklonost ka efektnom tehničkom poentiranju. U tumačenju Vlastimira Đuze Stojiljkovića, Luda je istovremeno bila ironični, rezignirani i mudri posmatrač, ali i odani prijatelj. Ljuba Tadić je, na makroplanu, naglasio pojedine Lirove osobine, kao što su hirovitost, senilnost i infantilnost, dok je na mikroplanu nudio nekonvencionalna rešenja pojedinih scena; tako je, na primer, čuvena scena oluje urađena veoma svedenim sredstvima, bez uobičajenih izliva jarosti. Nešto izraženija teatralnost, neprimerena ovakvom opštem izvođačkom stilu, javljala se u igri Tihomira Stanića kao Glostera.

Iako je glumačka igra ubedljivo najvažnije izražajno sredstvo u ovoj predstavi, sigurno nije i jedino. Janežič je scensku akciju razvijao u autentično zloslutnom ambijentu, koji su ravnopravno gradili prigušeno svetlo (ono ima i tu ulogu da podupre intimistički stil glume), primarni, paganski, nekrošijusovski elementi dekora, čiji je autor sam reditelj (zemlja, drvo i sl.), turobni, snažni i atavistički bruj iz pozadine (originalnu kompoziciju i obradu nekih tuđih muzičkih dela odlično je uradila Isidora Žebeljan). To realističko okruženje i odgovarajući glumački izraz, reditelj Janežič je poetički proširivao i transformisao nekom diskretnom scenskom simbolizacijom: u tom pogledu je veoma upečatljiva uvodna scena u kojoj se Luda igra prevelikom krunom, što odmah najavljuje središnju temu Šekspirovog remek-dela – ironični tretman vlasti kao nepouzdane i jalove pojave.

Za razliku od nekih njegovih ranijih predstava – onih rađenih prema Čehovljevim dramama – Tomi Janežič je u inscenaciji Kralja Lira sprovodio radikalnije dramaturške izmene i, u skladu s njima, sklapao dinamičniju i znatno slobodniju scensku strukturu. U komponovanju te strukture, reditelj se rukovodio nekim principima tipičnim za filmski jezik: simultanitetom, pretapanjem prizora, montažom, krupnim planom. Kako se radnja Šekspirove tragedije ubrzavala tako je i predstava dobijala sve brži i oštriji ritam; zato su se dramaturške linije postepeno utapale u oniričku scensku neprozirnost, a predstava je prerastala u niz slika, u niz znakovitih, arhetipskih krupnih kadrova, kao što je, recimo, nož koji samo u jednoj sekundi blesne u mraku...

Međutim, kao što može da se zaključi iz ove analize, glavni naglasak u predstavi stavljen je na razvoj jedne originalne i provokativne scenske poetike. Na značenjskom planu, sprovedena su neka pojedinačna pomeranja ili akcentovanja; Lir je ovde nešto hirovitiji nego inače, Gonerila i Regana surovije i bahatije (nasuprot tekstu, Regana ovde sama ubija muža), seksualna privlačnost između sestara i Edmunda je očitija... Ipak, čini se da na opštem planu nismo dobili neko razgovetno novo "čitanje" ovog Šekspirovog remek-dela o nemogućnosti mirnodopske smene vlasti, o zakasneloj samospoznaji, o varljivoj razlici između razbora i ludila, o posesivnosti roditelja i nezahvalnosti dece. Tako dolazi do paradoksa da se predstava čiji je poetički kredo "istina" preokreće u jedan ubedljiv eksperiment na planu forme... Ali, u konačnom saldu, ova primedba nije od većeg značaja: Kralj Lir Ateljea 212 je dalekosežno važna predstava, uzdrmava zaparloženu, površnim uspehom kontaminiranu umetničku samosvest našeg glumišta.

Ivan Medenica