Pravoslavna geopolitika:
Rim zemaljski, nebeski, sanjan

Topos i utopos pravoslavne geopolitičke mašte. Prošla su vremena kada je i kroz srpsku mitologiju prolutao motiv Carstva koje se preselilo na nebo. Srbi su trenutno u fazi prizemljenja i sa neba ne očekuju ništa dobro. Šta je zaista pravoslavna geopolitika

"Gospodnja je zemlja i sve što je ispunjava,
vaseljena i svi koji u njoj žive..."
(23. Psalam).

Da, Gospodnje je sve, baš sve što je ispunjava,
"jer ju je on osnovao i na morima i rekama utvrdio".

Ovo je kamen temeljac, osnovni geopolitički postulat hrišćanstva, pa naravno i pravoslavlja, i s njim treba dovesti u sklad sve ostale, ma kako složeni bili, i ma kako hrišćani, pa naravno i pravoslavni, ponekad prenebregavali svaku doslednost kada je u pitanju usklađivanje njihovog "geopolitičkog ponašanja" sa elementarnim principima hrišćanstva. Da je drukčije, to jest da im je uvek do tog usklađivanja stalo, bili bi nemogući ratovi, a posebno ratovi među hrišćanskim državama, i još više ratovi među pravoslavnim narodima. Logička doslednost, međutim, nije životna, nego akademska kategorija, a na pitanje ko je pravoslavan, odgovor sociologa i demografa najčešće glasi: onaj ko se tako deklariše. U tom svetlu treba gledati i ovo bavljenje "pravoslavnom geopolitikom". Radi se o nominalnom i deklarativnom pravoslavlju, a ne o pravoslavlju koje bi ispunjavalo najspecifičniji duhovni zahtev Gospoda "ljubite neprijatelje svoje!". Pa ipak, i među deklaracijama ima razlika: neke su iskrene – njihove autore ne oslobađa neznanja o tome što sami za sebe tvrde; druge su puko lelujanje vazduha.

A principi, dakle, kažu da zemlja ima samo jednog pravog gospodara: Boga. Da on svim drugim, uslovnim i delimičnim gospodarima delegira deo svoje vlasti nad delom svoje teritorije. Da je božanska vlast apsolutna i neprikosnovena, a sve ostale vlasti relativne i od nje zavisne. Da su one manje ili više realne, u zavisnosti od toga kakvu poziciju zauzimaju u nebesko-zemaljskoj hijerarhiji, od toga koliko su njihovi nosioci udaljeni od centra iz koga svaka vlast emanira.

BOŽANSKA DRŽAVA: Dakle, Bog je Pantokrator, Svedržitelj. Ali, to što drži, on najčešće drži tuđim, odnosno rukama svojih vernih zastupnika. Ponekad čak i ispušta iz ruku, to jest prepušta vaseljenu ili njene delove ne samo vernima nego i protivnicima, nevernicima. Takva je posledica Adamovog pada: od demoupravitelja Božije tvorevine, čovek je postao zabludeli sin, radi čijeg spasenja se primenjuju razni pedagoški postupci, a među njima i šiba; radi kažnjavanja pravoslavnih, urazumljivanja nerazumnih, delovi zemlje privremeno padaju pod vlast nepravoslavnih. Ipak, ta neprirodna situacija ne može trajati večito. Jer, Božiji predstavnik, zemaljski svedržitelj, ne samo da brani od spoljnih napada onaj deo zemlje koji mu je ostao veran, nego se trudi i da u granice pravoslavne Imperije povrati otpale zemlje, što podrazumeva njihovu hristijanizaciju ili rehristijanizaciju.

Pravoslavna Imperija, ta složena bogo-čovečanska konstrukcija, sastoji se iz više zona koje su, ako ih prikažemo veoma šematski i uprošćeno, raspoređene po principu koncentričnih krugova. U središtu je Imperator – ljudska ikona Pantokratora, prva zona su zemlje kojima on najneposrednije upravlja, a dalje se prostiru savezničke države i državice koje u manjem ili većem stepenu priznaju njegovu vrhovnu vlast, doduše i svetovnu, ali pre svega duhovnu. Jer, Imperija je istovremeno i Crkva, brod spasenja, Bogom štićeni deo vaseljene, most u Carstvo nebesko. Van tako shvaćene Imperije-Crkve (čije granice mogu biti krajnje neodređene) nalazi se zona sumraka, ili već samog mraka, carstvo antihrista ili bezbrojne prethodnice tog carstva.

Ako privremeno zanemarino činjenicu da se i unutar Imperije-Crkve vode neprestani ratovi između centra i periferije ili raznih periferija međusobno (Vizantija protiv Bugara i protiv Srba, Srbi protiv Bugara, Kijev protiv Hersonesa, Moskva protiv Tveri, Suzdalja, Novgoroda itd.), dakle, ako smetnemo s uma nedoslednosti pravoslavlja kao državotvorne ideologije, ostaje nam kao geopolitička konstanta – stalni rat vernih protiv nevernih i spasavanje Imperije od carstva zla.

PATRIJARH "TREĆEG RIMA": Aleksej II

POKROV NAD RIMOM: Kada govorimo o pravoslavnom svetu, najpotpunije utelovljene ove državotvorne ideje, njen simbolički i realni izraz, nesumnjivo je Vizantija. Tokom vekova, ona je bila Imperija-Crkva, njena prestonica je bila centar hrišćanske vaseljene, a njen vladar je bio simbolički nosilac božanske vlasti preko koga su se legitimisali ostali hrišćanski vladari. Međutim, već u slučaju Vizantije, te paradigmatične Bogom čuvane države, suočavamo se sa složenošću interpretacije i realizacije jedne takve ideje. Između ostalog, s problemom kako predstaviti ili uspostaviti kontinuitet njenog postojanja. Pretpostavimo da se problem kontinuiteta Božije Imperije-Crkve na zemlji uprošćava time što dohrišćanska carstva, poput egipatskog, vavilonskog, makedonskog i rimskog, i nisu bila "Bogom čuvane države". Mada ni to nije baš tako jednostavno.

Kada ipak, štedeći vreme, ostanemo pri toj pretpostavci, suočavamo se s problemom kontinuiteta postojanja i lokalizacije središta tako shvaćene vaseljene. Zar pupak sveta nije, shodno crkvenoj tradiciji, u Jerusalimu: tamo se nalazi i Adamova lobanja i mesto vaskrsnuća-zacarenja Novog Adama, Isusa Hrista? Zar prva među crkvama, "majka crkava", nije hrišćanska zajednica Rima, Avgustove prestonice, kojoj bi i danas pravoslavci, mada nisu u zajednici sa papom, rimskim episkopom, priznali primat, samo ako bi se ovaj "vratio pravoslavlju"? Otkud sad istočno carstvo sa svojom prestonicom, Konstantinopoljem, otkud njegove pretenzije da bude jedina prava Imperija-Crkva, i to još u vreme dok je rimski papa "ostajao pravoslavan"? I šta dalje, kako to da je i Vizantija, paradigmatična Imperija-Crkva iščezla sa lica zemlje? Zar je Bogom zaštićena država mogla da propadne?

Ako je na nivou realne istorije nemoguće diskurzivno, nedvosmisleno i suvislo odgovoriti na sva ova pitanja, sakralna istorija pruža svoje odgovore bogato crpeći iz riznice simboličkog stvaralaštva – ikonopisa, crkvene arhitekture, bogoslužbenih i žitijnih tekstova. Simbolička Vizantija i nije nikakva Vizantija, nego "Romejska država" čija je prestonica "Novi Rim". Grad nad kojim se nadvija Božija ruka zaštite, otelovljena u relikvijama iz Vlahernske crkve – Bogorodičnom plaštu i čudotvornoj ikoni – koje u slučaju opasnosti odbijaju od grada neprijateljske napade, i koji iz svog materijalnog oblika ponovo prelaze u simbol – "Pokrov" nad gradom i vernim narodom.

Simbolika Carstva i simbolika Pokrova, Božije zaštite, stalno izmiče fiksaciji bilo koje vrste: istorijskoj, semantičkoj, prostornoj. Carstvo je izrazito pokretan simbol bogoslužbenih tekstova i predanja koja se na njima zasnivaju. Iz Jerusalima se neprimetno preseljava u Rim, odatle u Carigrad, a može i na Kosovo, u Moskvu... ili od zemlje na nebo i obratno, kao u slučaju zemaljske i nebeske Srbije (Srbi čas u zamenu za Kosovo-zemljište biraju Carstvo nebesko, čas to Carstvo nebesko ponovo pokušavaju da trampe, po cenu zločina i gubitaka duše, za zemaljsku teritoriju, ali, pošto se radi o simbolima, tu protivrečnosti nema).

Dok pratimo sve ove transformacije, moramo, međutim, imati na umu da bogoslužbeni, i simbolički tekstovi uopšte, ne opisuju realnost, nego konstruišu želju, i da su pisani prema čvrsto etabliranim modelima koji upravo i služe građenju simboličke realnosti kao željene realnosti. Otuda toliko opštih, "ideoloških" crta u srednjovekovnim hronikama i istorijama, u žitijima svetih, za koje je od konkretnog događaja i konkretne ličnosti uvek važnija ideja kojoj ta ličnost i taj događaj treba da posluže.

KA UNIVERZALNOM (I NATRAG): Kako na geopolitičkom planu funkcionišu ova pomeranja, semantička klizanja i konstrukcije, videćemo na primeru preobražaja moskovske države iz drugorazredne kneževine u Imperiju-Crkvu, a samog grada u "Treći Rim". Vreme preobražaja je druga polovina petnaestog i šesnaesti vek. Istorijske okolnosti: pad "Novog Rima" u ruke Turaka, posle očajničkog pokušaja da se pristankom na uniju sa "starim, jeretičkim Rimom" spase što se spasti može – pokušaja od koga su po povratku iz Firence odustali i sami Vizantinci. Nestanak Imperije-Crkve u vidu Romejske države zatiče na istorijskoj pozornici još samo pravoslavnu Rusiju kao poslednju za život sposobnu državnu pravoslavnu hrišćansku zajednicu "u svetu pale ili iščezle vere", dajući time njenim crkvenim piscima mogućnost (a možda i namećući dužnost) da svoju državu protumače kao Bogom štićeno Carstvo. Ideologizacija možda nije svesna, a sasvim sigurno nije trenutna. To je relativno dug proces traženja najbolje simboličke forme koja će opisati-konstruisati novonastalo Veliko Moskovsko kneževstvo-carstvo.

Ruski crkveni pisci su kao simbol Božije, to jest Bogorodičine zaštite Carigrada i Vizantije, prihvatili ideju Pokrova, izraženu u samom prazniku Pokrova Bogorodice i čudesnog izbavljenja "njenog grada" od opsade Persijanaca i Avara. Ali, za razliku od grčke službe i grčkog žitija koji imaju lokalno-carigradsko značenje i izraz, ruski bogoslužbeni tekstovi, razumljivo, ne ostaju pri ovoj mesnoj, partikularnoj simbolici, nego produbljuju ideju: Bogorodica, kao nebeska pokroviteljka, štiti ne samo jedan grad, pa makar to bio i Konstantinopolj, centar hrišćanske vaseljene, nego u licu prestonice štiti celokupnu zemaljsku Crkvu Hristovu. Za dalji razvoj ruske ideje Pokrova značajno je pojavljivanje čitavog niza analognih čuda i njima odgovarajućih praznika u kojima se slavi zaštitnička uloga Bogorodice u vezi s pojedinim ruskim gradovima.

Motiv Pokrova postaje "lutajući motiv" koji se seli iz jednog grada u drugi, stalno se približavajući Moskvi. To se događa upravo sredinom šesnaestog veka, kada se obavlja velika i sistematska redakcija do tada poznatih prazničnih službi i žitija, i kada moskovski pisci, korak po korak, grade bogoslužbenu ideju po kojoj su Pokrov i zaštita Bogorodičina sa Vizantije konačno prešli na nebo nad Rusijom, odnosno Moskvom. I obavljen je obratni hod ka prvobitnoj partikularnosti simbola, samo što je od vizantijske partikularnosti, preko ruske univerzalnosti, on ovoga puta stigao do moskovske partikularnosti.

Samoidentifikacija Moskve sa Carigradom u krugu predstava o "bogoizabranosti Rusije" završava se time što se po moskovskom predanju u prestonici novog, ruskog Carstva ponovo okupljaju posle pada rasute konstantinopoljske svetinje, i sada se moskovska država poistovećuje sa zemaljskom Crkvom, dok sama Bogorodica, simbol nebeske Crkve, silazi na rusku zemlju i "više je ne napušta". Sve ove ideje kao da su zaokružene u poslanicima monaha Filoteja, gde je Moskva nazvana "Trećim Rimom" koji stoji, dok su prva dva pala, i koji neće pasti do skončanija veka. Moskva – "Treći Rim", ili "Zemaljski Jerusalim", postaje taj novo-stari centar sveta, centar Imperije-Crkve.

Mogu li se ovi pomaci u prostornoj identifikaciji Imperije-Crkve smatrati razvojem pravoslavne geopolitičke ideje? I da i ne. Na simboličkom, teološkom planu – ništa se nije izmenilo. Ideja koja se ovaploćuje premeštajući se u prostoru, uvek je ista. Na planu konkretne istorijske sudbine ruske države i svih pravoslavnih država koje svoju sudbinu vezuju za nju, ponešto se izmenilo; pre svega, shvatanja o mogućim protivnicima i saveznicima. Da li bi do tih promena došlo i da Moskva nije postala "Treći Rim"? Na istoku, tatarski Kazanj je i bez toga već bio pokoren, a sa zapada je nadirala katolička Poljska, protiv koje će se ubuduće voditi verski rat. Predstave o antizapadnom karakteru Imperije-Crkve biće dodatno učvršćene ratovima protiv Šveđana, u vreme stvaranja nove ruske prestonice koja nije slučajno bila nazvana "Grad svetog Petra" – to jest "Rim" (koji po redu?).

PASTIR (ČELIČNIH STADA): Ako išta makar uslovno zaslužuje naziv savremene pravoslavne geopolitike (a malo šta ga zaista zaslužuje), onda je to učenje mitropolita Sankt Peterburga Jovana Sničeva. Em se radi o istaknutom predstavniku pravoslavne crkve, em su mu upravo geopolitičke teme bliže od bilo kojih drugih, pa i sam termin geopolitika je često korišćen u njegovim spisima i propovedima. U knjigama koje je potpisao možete naći kompletnu ideologiju moskovskog carstva: tu je Rusija označena kao "Dom Presvete Bogorodice" i "podnožje prestola Gospodnjeg", a Rusi kao "narod Bogonosac" čija je "duša – Crkva".

Kao da povlači crtu pod ovim određenjima, mitropolit piše: "Ovaj se blagoslov odenuo u formu proročanstva o budućoj velikoj sudbini Rusije, to jest Moskve kao Trećeg i poslednjeg Rima, poslednje tvrđave istinite pravoslavne vere u strašnim antihristovim vremenima sveopšte apostasije i raspadanja svih vrednosti... Dva su Rima – kaže on – pala u jeresima i ispraznim sablaznima ovog sveta, pošto nisu bila u stanju da sačuvaju pobožnu čistotu vere... Treći Rim – Moskva – je država ruskog naroda kome je svemoguća Promisao Božija odredila da od sada i doveka čuva nepomućeno pravoslavno veroispovedanje... i da stoji, spreman život svoj da položi, kao brana satanskom zlu koje bi da zapljusne svet." "Antihrist, kao realna politička mogućnost naših dana već je van svake sumnje pred vratima", piše mitropolit i naglašava da stoga "religiozni smisao ruske istorije daleko prevazilazi okvire nacionalnog značaja." Upravo ta uloga Rusije kao "poslednje, od strane svih progonjene Crkve iz vremena sveopšte apostasije i zacarenja antihrista" i daje ruskoj istoriji "vaseljensko, kosmičko značenje".

U ovu šemu se savršeno uklapa i "srpska geopolitika", koja sebe vidi kao deo pravoslavnog sveta na koji su se obrušile "ujedinjene svetske sile zla", ali ne zbog Srbije same, nego baš zbog njenog pravoslavlja, iako skoro nepostojećeg, to jest samo nominalnog, ali ipak pravoslavlja. Doduše, Srbija nije Imperija-Crkva, to je ipak Rusija, i ovo što se Srbima desilo to je samo uvežbavanje, "priprema za napad na Rusiju", za onaj "konačni dolazak antihrista", za dugo najavljivani armagedon. Srbi u svemu tome imaju izuzetno važnu ulogu – ne bi inače "Vatikan i Turci još u dalekom četrnaestom veku protiv njih potpisali pakt koga se katolici i muslimani i danas drže" – ali je ta uloga ipak sporedna. Prošla su vremena kada je i kroz srpsku mitologiju prolutao motiv Carstva koje se preselilo na nebo. Srbi su trenutno u fazi prizemljenja i sa neba ne očekuju ništa dobro.

Nama današnjima, patos vizantijskih geopolitičkih postavki, ma kako one po smislu bile slične upravo citiranim redovima, izgleda poetski, prozračan, ako ne uzvišen, onda bar dovoljno apstraktan da se čita pre kao proizvod visoke simboličke kulture nego kao poziv na konkretnu zemaljsku akciju. Verovatno je taj utisak pogrešan, ali se protiv njega ništa ne može: vreme je učinilo svoje. Delimično je to tako čak i kada je u pitanju ideologija Moskovskog carstva iz šesnaestog veka, mada je u njoj ostalo malo od vizantijske lepršavosti izraza, lakoće metafora, opijajuće vrtoglavosti smisaonih obrta. Teške i mračne slike moskovske bogoslužbene literature ne mogu da stoje naporedo, na primer, sa uzbudljivim po svom pesničkom uzmahu, temeljnim tekstom vizantijskog kulta Pokrova – Akatistom Romana Meloda, ali se te mračne slike i dalje čitaju kao vapaj duše i kao pokušaj mobilizacije duha – a ne mobilizacije tenkovskih divizija.

(Nastavak u sledećem broju)

Pavle Rak

U saradnji s italijanskim geopolitičkim časopisom "Limes" objavljujemo tekst iz tematskog broja "Rusija u igri". Oprema teksta autora Pavla Raka(na slici) redakcijska.