Kosta Magazinović (Fotografije iz dokumentacije Istorijskog muzeja Srbije)

Pre 125 godina Kneževina Srbija i Sjedinjene Američke Države, posle višegodišnjih pregovora, potpisale su dva ugovora kojima je obeležen početak zvaničnih diplomatskih i trgovinskih odnosa, i koji su ostali na snazi do današnjih dana. U ime svojih vlada učinili su to u Beogradu 14. oktobra 1881. godine Čedomilj Mijatović, ministar inostranih dela Kneževine Srbije i Judžin Skajler, diplomatski predstavnik SAD.

Pregovore su inicirali Amerikanci još u proleće 1867. godine, posle trijumfalnog povratka kneza Mihaila Obrenovića iz Carigrada sa carskim fermanom o predaji preostalih utvrđenih gradova pod srpsku upravu, posle čega je i poslednji turski vojnik napustio Srbiju. Iako je Kneževina Srbija pored toga i dalje formalno ostala vazalna turska provincija, prvi američki konzul u Bukureštu Lajoš Čapkaj, već posle tri nedelje službe sagledava da Rumunija nije jedina značajna zemlja u regionu i predlaže Stejt departmentu da se sfera njegovog delovalja sa Rumunije proširi na Srbiju.

Judžin Skajler

U to vreme (1865–1867) Sjedinjene Američke Države bile su u procesu Obnove (Reconstruction) posle četvorogodišnjeg Građanskog rata (Civil War) koji je odneo 530.000 ljudskih života i naneo mladoj američkoj državi velike materijalne gubitke. Pobeda industrijskog Severa dovela je do naglog industrijskog razvoja, što je zahtevalo povećanu spoljnopolitičku aktivnost vlade, sa naglaskom na osvajanju novih tržišta. Upućivanje Čapkaja u Bukurešt bilo je deo te aktivnosti, a njegov predlog da se sfera interesovanja sa Rumunije proširi na Srbiju odmah je prihvatio tadašnji državni sekretar Vilijam Sevard (William Seward), inače tipični predstavnik tadašnje mlade američke građanske klase.

Čedomilj Mijatović

Željan afirmacije, Čapkaj se odmah obratio srpskom diplomatskom zastupniku u Bukureštu Kosti Magazinoviću, koji je od svog šefa Ilije Garašanina dobio saglasnost da obavesti Čapkaja da je njegov predlog prihvaćen. Međutim, nošen privatnim razlozima ovaj naturalizovani Amerikanac, poreklom Mađar, na iznenađenje svih zatražio je premeštaj u Budimpeštu, pa je pokušaj uspostavljanja diplomatskih odnosa propao.

Da bi lakše dobio premeštaj, Čapkaj je obavestio Stejt department da je za sebe našao adekvatnu zamenu. Bio je to niko drugi nego Kosta Magazinović, pa je počev od 1. jula 1868. godine "došlo do neuobičajene situacije u međunarodnom diplomatskom pravu i diplomatskoj istoriji da predstavnik jedne zemlje (Srbije) služi kao otpravnik poslova druge države (SAD) sa kojom nema službene diplomatske odnose" (Milan Bulajić).

Čapkaj je zatim otišao u Mađarsku, da bi ponovo bio u Americi već posle šest meseci, kada je i napustio diplomatsku službu. Umro je tri godine kasnije.

Stejt department, dakle, nije imao sreće sa svojim prvim diplomatskim predstavnikom u Bukureštu, ali zbog nastalih previranja na Balkanu nije mnogo žalio za njegovom neaktivnošću, jer SAD u tom trenutku nisu imale poseban interes da budu prisutne u ovom delu Evrope. Međutim, 1878. godine Berlinski kongres sređuje prilike na Balkanu, pa posle samo tri nedelje od njegovog završetka (13. jul 1878), američki diplomatski predstavnik u Beču Džon Kason predlaže državnom sekretaru Vilijamu Evarstsu da SAD uspostave diplomatske odnose sa Srbijom.

Na osnovu odluka Berlinskog kongresa i odluke Narodne skupštine, knez Milan Obrenović 10. avgusta 1878. godine objavljuje Proklamaciju kojom proglašava nezavisnost Srbije. Tom prilikom ističe da je Srbija "ušavši u red nezavisnih država, primila na sebe mnogo veću odgovornost, kako za svoje spoljašnje odnošaje tako i za svoj unutrašnji red". Nezavisnost je, dakle, pored ostalog, nalagala i uspostavljanje punopravnih diplomatskih odnosa sa drugim nezavisnim državama, kao i zaključivanje novih trgovinskih ugovora.

Tako je došlo do obostranog interesa da se uspostave diplomatski odnosi. Ovom prilikom nećemo se baviti daljim tokom te aktivnosti, već ćemo samo reći rezultat: ministar inostranih dela Kneževine Srbije Čedomilj Mijatović i diplomatski predstavnik Sjedinjenih Američkih Država Judžin Skajler potpisali su u Beogradu 14. oktobra 1881. godine Konzularnu konvenciju i Trgovinski ugovor. Nakon postupka ratifikacije ugovori su obnarodovani 15. novembra 1882. godine od strane Narodne skupštine Kraljevine Srbije (u međuvremenu proglašena 6. marta 1882. godine), dok je odobrenje da se ugovori obnaroduju u SAD potpisao američki predsednik Čester Artur 27. decembra iste godine.

Kosmonauti Apola-11 u Beogradu 1969.

Svojim ukazom od 1/13. juna 1879. godine knez Milan je postavio Gerharda Jansena "stanovnika njujorškog, za počasnog srpskog generalnog konsula u Njujorku". Srbija nije tada bila finansijski moćna da u Americi ima stalnog predstavnika, kome bi plaćala boravak i davala platu, pa se odlučila da je za prvo vreme predstavlja počasni konzul – Amerikanac.

Sjedinjene Američke Države su za prvog diplomatskog predstavnika u Srbiji postavile Judžina Skajlera, koji je svoja akreditivna pisma predao kralju Milanu 10. novembra 1882. godine. Skajler je u kraljevu palatu stigao tačno u podne velikim dvorskim kolima u pratnji kraljevog prvog ađutanta i odeljenja kraljeve garde. Na ulazu u Dvor bila je postrojena počasna četa, dok je vojna muzika svirala Hejl Kolumbija. I SAD su vodile računa o finansijama, pa je njen prvi diplomatski predstavnik u Srbiji imao sedište u Atini, jer je pored Srbije bio istovremeno i diplomatski predstavnik SAD za Grčku i Rumuniju.

Gerhard Jansen će 1883. godine dobiti zvanje generalnog konzula i na tom položaju ostati naredne tri godine, posle čega se on u zvaničnim spisima više ne pominje.

Judžin Skajler će na dužnosti opunomoćenog ministra i generalnog konzula Sjedinjenih Američkih Država u Kraljevini Srbiji ostati do septembra 1884. godine. Poslednju diplomatsku službu imao je u Egiptu, koju je zbog malarijske groznice morao napustiti. Umro je na povratku kući, u Veneciji jula 1890. u svojoj pedesetoj godini. Počiva na venecijanskom protestantskom groblju San Mišel.

Razvoj diplomatskih odnosa Srbije (prvo Kneževina i Kraljevina, a zatim u sastavu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Kraljevine Jugoslavije, DFJ, FNRJ, SFRJ, SRJ i SCG) i Sjedinjenih Američkih Država prolazio je vremenom kroz nekoliko faza. Ekonomski faktor je bio dominantan, ali se nije mogao izbeći ni politički, koji je, priznali to neki ili ne, bio prvenstveno rezultat inicijative američke strane.

Henri Kisindžer je definisao tri perioda koji su u prošlom veku obeležili američku nameru da na osnovu vlastitih vrednosti izgrade novi svetski poredak. Sva tri puta Amerika je to činila u momentu kada je po sopstvenoj proceni stekla dominantan položaj u svetu. Prvi put 1918. godine, kada je predsednik Vilson na Mirovnoj konferenciji u Parizu stavio do znanja saveznicima da umnogome zavise od Amerike, drugi put krajem Drugog svetskog rata, kada su predsednici Ruzvelt i Truman, naizgled, bili u situaciji da čitav svet ustroje po uzoru na Ameriku, i treći put devedesetih godina, kada je predsednik Klinton osetio da su SAD jedina supersila koja može da interveniše u bilo kojoj tački zemaljske kugle.

U ovim globalnim razmerama Srbija se prvenstveno prilagođavala prateći Ameriku koja se i sama menjala (Vilsonova i današnja Amerika su države sa različitim poimanjem demokratije). Vreme je pokazalo da u tome nije uvek imala uspeha, verovatno zaboravljajući misao znamenitog Stojana Novakovića iz XIX veka "da se treba prikloniti onome od koga ćeš imati manju štetu", da o koristi i ne govorimo kada je reč o odnosima Srbije sa velikim silama (danas supersilama).

Zorica Janković, kustos Istorijskog muzeja Srbije