25. festival Dani nemog filma, Pordenone, Italija:
Arheologija filma

Jugoslovenska kinoteka je i ove godine učestvovala u programu Festivala nemog filma u Pordenoneu. Prikazani su najstariji srpski filmovi koje je proizveo naš pionir filma Svetozar Botorić – igrani film Ulrih Celjski i Vladislav Hunjadi koji je 1911. režirao Ilija Stanojević i dokumentarni film Trke na Banjici iz 1912. godine

Najznačajnija međunarodna manifestacija na kojoj se prikazuju stari nemi filmovi, nedavno pronađeni ili obnovljeni, svakako je festival Dani nemog filma (Le Giornate del Cinema Muto), osnovan 1982. godine, koji se održava svake jeseni u italijanskom gradu Pordenoneu, a poslednjih nekoliko godina i u obližnjem gradiću Sačileu. Dane nemog filma osnovala je grupa mladih filmskih entuzijasta okupljenih oko Kinoteke Furlanije u Đemoni (La Cineteca del Friuli – Gemona). Prve dve godine bio je to festival filmova Mak Seneta, da bi se veoma brzo razvio u sedmodnevnu manifestaciju u okviru koje se prikazuju odabrani nemi filmovi iz celog sveta, dokumentarni i igrani, uz učešće i pomoć svih svetskih filmskih arhiva. Zbog svog ozbiljnog i sistematskog pristupa prikazivanju starih filmova, Dani nemog filma su se veoma brzo pročuli i za filmske arhive je posebna čast da dragocenosti iz svojih zbirki prikažu u Pordenoneu/Sačileu. Nove 35 mm kopije restauriranih filmova su tehnički optimalne, a nemi filmovi se prikazuju u odličnim uslovima, uz obaveznu muzičku pratnju klavira, manjih sastava ili velikih orkestara.

Poslednjih godina u svetu sve više raste zanimanje za početke kinematografije i filmske umetnosti, razvija se disciplina koja se među istoričarima filma pretvara u užu specijalnost i popularno naziva arheologija filma. To se odnosi na traženje i pronalaženje, obnavljanje i proučavanje starih nemih filmova koji predstavljaju temelje savremenog filma kao umetnosti i pokretnih slika kao sredstva masovne komunikacije. Procenjuje se da je sačuvano samo oko 15 odsto filmske građe snimljene u periodu nemog filma do kraja dvadesetih godina prošlog veka, ali se skoro svakodnevno otkrivaju zagubljeni ili zaboravljeni filmovi koji su decenijama ležali po magacinima svetskih filmskih arhiva, velikih proizvodnih preduzeća ili u mnogim privatnim zbirkama.

NEMI KLASICI: Na Danima nemog filma stara ostvarenja se uglavnom prikazuju u tematskim ciklusima. Ove godine, za 25. jubilej, prikazano je nekoliko izuzetnih programskih celina, u stvari blizu dve stotine igranih filmova, veliki broj dokumentaraca, celovitih ili samo delimično sačuvanih i restauriranih, tako da je iz tog bogatstva svetske filmske baštine teško izdvojiti neke od naslova. U centru pažnje bio je ciklus od tridesetak nemih igranih fimova posvećen stogodišnjici osnivanja prvog danskog preduzeća "Nordisk film". Posebnu je senzaciju izazvalo prikazivanje obnovljenog filma Listovi iz satanine knjige (Blade af Satans bog, 1919), jednog od najvećih evropskih reditelja nemog filma Karla Drejera. Američki klasici nemog filma Tomas Ins i Dejvid Grifit bili su zastupljeni sa dvadesetak filmova u kojima su, preko ekrana, prodefilovale velike zvezde nemog filma, kao Meri Pikford, Lilian Giš, Sesi Hajakava i drugi. Uzbudljiva je bila projekcija Grifitovog filma Put prema istoku (Way Down East) uz muzičku pratnju Donalda Sosina koji je komponovao muziku za ovu priliku i nadahnutu interpretaciju pesama (uživo) američke pevačice Džoane Siton. Programe su obogatile najstarije Diznijeve crtane Sili simfonije (Silly Simphonies), crno-bele sa kraja dvadesetih i prve u boji (tehnikolor) sa početka tridesetih godina prošlog veka. Italijani su prikazali nepoznate filmove Mačiste (Maciste) sa Bartolomeom Paganom, otelotvorenjem tog snažnog filmskog junaka, zatim jednu od najranijih verzija Odiseje iz 1911. godine. U Čileu je od 1910. do 1931. realizovano 78 nemih igranih filmova, a sačuvana su samo tri, od kojih je kao raritet prikazan Husar smrti (El Husar de la Muerte) iz 1925. godine. U oblasti dokumentarnog filma, u okviru programa "Inkunabule", prikazivani su najstariji sačuvani filmski zapisi, snimljeni počev od 1895. godine. Ovaj program je posebno potvrdio nemerljivu vrednost filma kao istorijskog dokumenta. Na to se nadovezao britanski dugometražni dokumentarni film Bitka na Somi (Battle of the Somme), sklopljen od originalnih materijala iz 1916. godine.

FILM O MONTAŽI: Jugoslovenska kinoteka je i ove godine, kao i mnogih prethodnih, učestvovala u programu. Prikazani su najstariji srpski filmovi koje je proizveo naš pionir filma Svetozar Botorić, vlasnik hotela i bioskopa "Pariz" u Beogradu – igrani film Ulrih Celjski i Vladislav Hunjadi koji je 1911. režirao Ilija Stanojević (Čiča Ilija) i dokumentarni film Trke na Banjici iz 1912. godine. Ovi su filmovi, pored drugih, nedavno otkriveni u Austrijskom filmskom arhivu, a u Pordenoneu/Sačileu prikazane su tehnički odlično restaurirane kopije. Filmove je gledaocima predstavio i govorio o našoj filmskoj prošlosti Aleksandar Erdeljanović, upravnik Filmskog arhiva Jugoslovenske kinoteke. Pored toga, Jugoslovenska kinoteka je skrenula pažnju na bogatstvo svoje kolekcije još jednim filmom: to je Film o montaži koji je u Beogradu polovinom šezdesetih godina realizovao znameniti francuski istoričar i teoretičar filma Žan Mitri. Naime, Mitri je na poziv Instituta za film iz Beograda, marta i aprila 1964. godine održao nekoliko serija predavanja o filmskoj montaži i estetici filma. Tom prilikom je filmskim primerima ilustrovao svoja predavanja i odatle je proizašla ideja da realizuje i Film o montaži, koji su proizveli Institut za film i Jugoslovenska kinoteka. Mitri je bio prvi počasni predsednik Dana nemog filma, nagrada koja se redovno dodeljuje istoričarima filma nosi njegovo ime, ali svetska filmska javnost (pa ni rukovodioci ove manifestacije) nije znala za postojanje ovog Mitrijevog ostvarenja. Tako je, na inicijativu Jugoslovenske kinoteke, ovaj film prvi put ove godine prikazan van naše zemlje. I to francuska verzija filma u trajanju od 92 minuta, uz spikerski komentar samog Mitrija. Bio je to poseban i prigodan način odavanja počasti Mitriju, kako od strane Dana nemog filma tako i od Jugoslovenske kinoteke i Instituta za film.

Dejan Kosanović