Knjige – Beogradski grbovnik II:
Konstrukcija i bojenje istorije

Neposredno pred ovogodišnji Sajam knjiga, promovisan je reprint Beogradskog grbovnika II, kapitalnog dela u pravom smislu te reči. Original, nastao početkom XVII veka, čuva se u Muzeju primenjene umetnosti u Beogradu. Reprint su objavili Muzej i izdavačka kuća Dosije u 300 primeraka. Svaki primerak je u ručno izrađenoj kutiji, ima separat-studiju dr Aleksandra Palavestre i povelju o vlasništvu

"Da bi knjige bile dostupne, moraju da se preštampavaju. To je naročito važno za stare rukopisne knjige koje se čuvaju u posebnim uslovima. Neophodno ih je umnožiti makar u nekoliko stotina primeraka identičnih originalu, kako bi ljudi mogli da ih koriste. Takođe, preštampavanje dragocenih i retkih knjiga je i jedan od sigurnih načina njihovog čuvanja", kaže Dušan Mrđenović, direktor izdavačke kuće Dosije, koja se već oprobala u ovom poslu objavljujući reprint Miroslavljevog jevanđelja.

Beogradski grbovnik II spada među najstarije, a sigurno i među najlepše primerke ilirske heraldike. (Pojam ilirske heraldike vezuje se za grupu grbovnika, zbirki grbova, koje su se pojavile krajem XVI veka.) Rukopis je 1936. godine kupio od bečkog antikvarijata tadašnji jugoslovenski konzul. Od njega ga je otkupio Muzej primenjene umetnosti 1963. godine. Grbovnik je označen rimskim brojem dva kako bi se naglasilo da predstavlja prepis nešto mlađeg zbornika grbova izrađenog za admirala Petra Grgurića Ohmučevića 1595. godine, nazvanog Beogradski grbovnik I, uništenog tokom bombardovanja Beograda u Drugom svetskom ratu. Od kraja XVI veka Ohmučevićev grbovnik je često precrtavan, menjan, skraćivan, dopunjavan – sve prema potrebama onog ko je naručio njegovo prepisivanje, što je gotovo sigurno bio neki član porodica ovekovečenih u originalnom grbovniku. Tako je nastao i Beogradski grbovnik II, za nauku važan kao rodonačelnik ilirske heraldike.

Beogradski grbovnik II je odigrao neuporedivo veću ulogu od one koju mu je njegov inicijalni naručilac namenio. Naime, admiral Petar Grgurić Ohmučević je naručio grbovnik samo da bi svet ubedio u svoje plemićko poreklo – koje on, u stvari, nije imao. Ohmučević je bio iz okoline Slanog kod Dubrovnika, sin pomorca i trgovca žitom, i nije bio plemić. Očigledno nezadovoljan životom i statusom koji je dobio rođenjem, otišao je u Napulj da služi u španskoj mornarici. Tamo je uspeo da bude primećen, a posle bitke kod Lepanta i da se okiti admiralskim činom. Međutim, Don Pedru, kako su ga zvali, nedostajala je plemićka titula, zvanje dolično španskom admiralu. Da bi bio primljen u neki od velikih španskih viteških redova, Don Pedro je morao da dokaže nemoguće: da su njegovih četvorica pradeda i četiri prababe bili katolički plemići. Odlučio je da stvori "autentične" dokaze, pa je počeo da skuplja fiktivne rodoslove i dokumenta o svom plemenitom poreklu, i da ih prezentuje nadležnima u Napulju. Tvrdio je da potiče od ćesara Hrelje, velmože cara Dušana, poznatog iz narodnih pesama pod imenom Relja Krilatica, koji je umro bez potomaka. Don Pedrova prilježnost i upornost su se isplatile i, 1594. godine, Kraljevski savet u Napulju ga je dekretom proglasio plemićem. Tim povodom, iduće godine objavljen je Ohmučevićev grbovnik.

Estetska i istorijska vrednost Beogradskog grbovnika II je izuzetna. Svaki od 150 grbova je ručno slikan, obojen je, i svaki je na posebnoj strani. Tekst je na latinskom. "Moglo bi se zaključiti da je autor Ohmučevićevog grbovnika poznavao dosta autentičnih grbova, a da je ono što mu je nedostajalo izmišljao, dopunjavao i menjao prema sopstvenom nahođenju. Pa ipak, bez obzira na te proizvoljnosti, u ovom i u drugim ilirskim grbovnicima sačuvana je standardizovana srednjovekovna heraldička građa. Zato su oni neizbežni, a često i jedini izvori za proučavanje srpskih grbova", objašnjava dr Aleksandar Palavestra.

Među porodicama čijim se grbovima Ohmučević poslužio da dokaže svoje plemstvo jesu srpske kraljevske porodice Nemanjići, Mrnjavčevići, Tvrtkovići, Kotromanići, zatim poznate velikaške porodice Brankovići, Crnojevići, Balšići, Kosače, sitniji plemići i bratstva dalmatinskog zaleđa i Bosne, kao i junaci narodnih pesama Kobilić, Jugović, Obilić – sumnjivog ili nepostojećeg istorijskog porekla. Ohmučevićev grb je na istaknutom mestu, odmah posle grbova najvećeg plemstva. Ističući da vodi poreklo od ćesara Hrelje, Ohmučević je naglašavao da mu po naslednom pravu pripadaju i grad i zemlja Kostur u Makedoniji, gradovi Florin, Novigrad, Prilep, Tuhelj u Bosni, Smucka župa i drugi nepoznati posedi. "Nije teško zamisliti Petra Grgurića Ohmučevića iz Slanog koji je sopstvenim zalaganjem postao Don Pedro, gordi plemić, španski admiral, vitez reda Sv. Jakova – kako sanjari o proterivanju Turaka i o danu kada će kao zapovednik pobedničke vojske osloboditi svoju zemlju", komentariše dr Aleksandar Palavestra.

Beogradski grbovnik II, po Aleksandru Palavestri, otkriva tri različita vremena: "dugotrajno vreme sporog trajanja istorijskog i heraldičkog kontinuiteta, zatim opšte, javno vreme političke istorije, i treće, individualno vreme pojedinaca, njihove živote, sudbine, nade i pregnuća. U prvom vremenu, istorijskom, ravnopravno stoje dvoglavi orao sa zastave cara Dušana nad Skopljem iz 1339. godine, raskriljeni dvoglavi orao u čelenci Dušanovog carstva iz ilirskih grbovnika, dvoglavi orao sa Karađorđevog pečata i ovaj naš, današnji, iz srpskog grba. Nešto kraće vreme od ovog, vreme političke istorije koje čitamo iz Grbovnika, pokazuje da je ilirska heraldika nastala u atmosferi nade u potpuni slom Osmanskog carstva i obnavljanje hrišćanske Evrope. Porobljeni narodi Balkana su u tome imali važnu ulogu pošto se računalo s njihovom sposobnošću da iznutra, ustancima, razore Tursku. Srbi su bili jedni od glavnih nosilaca te uloge. Slovinski pokret koji je tada počeo da se razvija među učenim ljudima duhovnog krila katoličke crkve, svoju istorijsku osnovu je našao u srpskoj i bosanskoj srednjovekovnoj državnosti, naročito u ideji o izgubljenom sjaju i veličini slovenskog kraljevstva koje bi se moglo obnoviti. U rodoljubivoj zanesenosti mešale su se želje i stvarnost, pa je u takvom duhovnom i političkom okruženju moguće razumeti Ohmučevićevu potrebu za povezivanjem sa srpskim kraljevskim porodicama. O tome, o vremenu pojedinaca, njegovim ambicijama takođe govori Ohmučevićev grbovnik, a mi to znamo zahvaljujući njegovim prepisima. Ti prepisi su, na kraju, bez obzira na njihovo proizvoljno tumačenje činjenica, oblikovali grbove pohranjujući ih u grbovnike, kao retke i dragocene biljke u herbarijume za naredna pokolenja."

Reprint Beogradskog grbovnika II prodaje se u Muzeju primenjene umetnosti, i košta 1000 evra.

Sonja Ćirić