Pozorište:
Globalna metafora

Dušan Spasojević, Odumiranje;
režija Egon Savin; igraju Dara Džokić, Boris Isaković, Igor Đorđević, Branka Šelić-Ilić i Anđelika Simić
Atelje 212

Debitantski komad mladog pisca Dušana Spasojevića Odumiranje ima temu koja nije tipična za autorovu generaciju, naprotiv; nasuprot aktuelnom talasu drama sa urbanim i generacijskim temama, Odumiranje je tekst koji tematizuje život na selu. U tradiciji Kamena za pod glavu Milice Novković, i ovaj komad ne nudi idealizovanu, pitoresknu sliku sela, već ga prikazuje realistički nepristrasno, bez vrednosnog suda, kao jedno grubo i suro(vo) okruženje. Pratimo isprepletenu sudbinu dve porodice s planine Povlen, koje imaju slične traume iz prošlosti, a i budućnost im je determinisana na srodan način: obe su osuđene na odumiranje zbog fatalnog sukoba dece s roditeljima, kako živim tako i mrtvim.

Već na osnovu nekih dramskih motiva spomenutih u ovom kratkom sižeu, može se pretpostaviti da ambicija komada Odumiranje nije nekakav verodstojan sociološki prikaz "izazova savremenog srpskog sela", da njegova priča ima samo ovlašni realistički okvir. Sin koji napušta dom i odlazi u tuđinu, majka koja je zauvek zaćutala zbog smrti sina, ćerka koja se sveti roditeljima tako što odlučuje da ne rodi dete, sin koji prodaje zemlju s očevim grobom, sin koji je ostao neplodan zbog očevih batina – sve su to dramski motivi koji, prevazilazeći prvi utisak patetičnih opštih mesta, teže da poprime obrise arhetipova i artikulišu jednu autentično tragičku priču. Tim poetičkim odlikama možda bi mogla da se pravda i jedna slabost na planu realističkog oblikovanja građe: jezik likova nije stilski ujednačen, on luta između pokušaja društvenog utemeljenja i univerzalnosti... Tragičke ambicije drame zaokružuju se u sceni susreta predstavnika mlađe generacije dve porodice u kojoj se saznaje da, iz različitih razloga (u oba slučaja prisutna je i roditeljska krivica), nijedno od njih dvoje neće imati dece, pa se tako, kao neminovna perspektiva i njih i njihovih porodica, javlja stanje na koje se svodi i "globalna metafora" dela – odumiranje.

Izvesna dramska rudimentiranost situacija, odnosa i likova, koja se može tumačiti ovakvim poetičkim ciljevima, bila je, u predstavi Ateljea 212, prevaziđena u procesu rada reditelja Egona Savina s glumcima, a čime je Spasojevićeva drama dobila na psihološkoj gustini. Jednu od većih promena doživeo je lik Strahinje; u tumačenju Borisa Isakovića, on je i dalje bio vitalan i borben, iako duboko nesrećan čovek, ali je dobio i notu izrazite narodske prostosrdačnosti, gotovo blentavosti, koja ga je činila nekako još životnijim, složenijim, uverljivijim, pa i tragičnijim likom. U interpretaciji Dare Džokić, liku majke Milice odlično bi pristajalo ime jednog drugog lika iz ove drame – Stamena; glumica je, zaista, postavila Milicu kao monolitni prikaz, s tragičkim rezonancama, stemene, ozbiljne i napaćene junakinje. Igor Đorđević je tačno igrao odlučnog, ali ne i bezosećajnog Janka, mladog čoveka koji hoće da pobegne iz te pustoši u veliki svet s velikim perspektivama.

Najveća dramska transformacija sprovedena je na liku druge majke, one koja ne progovara ni reč otkako joj se sin ubio. Reditelj i glumica Branka Šelić-Ilić odlučili su da Jovankino ćutanje ne tumače kao fatalističku odluku, kako sugeriše tekst, već kao realno stanje, kao psiho-fiziološki problem, kao stvarnu nemoć nastalu iz pretrpljenog bola; ona pruža brojne znakove unutrašnjeg života (u tekstu postoje samo nagoveštaji), setno gleda sliku mrtvog sina, raduje se ćerkinom povratku. Glumica je uverljivo branila ovakvu postavku (snažna scenska prisutnost u prizorima dugog ćutanja), ali se, ipak, postavlja pitanje da li je takvo tumačenje adekvatno, da li ne dovodi do preterane psihologizacije (počinjete, sasvim nepotrebno, da pogađate Jovankinu dijagnozu), da li se njime ne gubi tragička dimenzija lika. Slična preteranost u psihologizaciji, koja nas inspiriše da vršimo psihijatrijsko dijagnostifikovanje, postoji i u postavci Jovankine ćerke Stamene, mada je ovde reč samo o naglasku u glumačkom izrazu Anđelike Simić, jer je takvo tumačenje utemeljeno u činjenici da je ovaj lik izvorno zamišljen kao krajnje nervno labilan.

Reditelj Savin i njegov scenograf Geroslav Zarić osmislili su simultanu pozornicu s tri prostorna punkta (dva u Miličinoj kući i jedan u Strahinjinoj i Jovankinoj), koja su se svodila na kocke sa stilizovanim – u duhu dečijeg crteža – prikazom različitih enterijera. Ovakva stilizacija bila je likovno veoma efektna, mada njeno značenje nije bilo potpuno razgovetno; iskošenost ovih "mansiona" mogla bi da bude oznaka klizišta na kome su te kuće izgrađene, ali i metafora opšteg urušavanja seoskog sveta. Najveći doprinos ovakve organizacije scenskog prostora leži u spomenutom simultanitetu prizora, koji je reditelju Savinu bio potreban da bi znakovito prikazao istovetnost sudbina, pre svega, dve majke i tako od njih napravio, a u potpunosti u duhu poetičkih ambicija teksta, arhetipske figure patnje, stradanja, propadanja i neumitnog odumiranja – ubojita slika dve žene koje sede povijenih leđa i glave oslonjene na ruku, odnosno zid.

Pojava drame Odumiranje Dušana Spasojevića izvesno nije prevratnički trenutak u srpskoj dramaturgiji, ali ona nagoveštava darovitog i veštog pisca, dok predstava rađena po njoj ostvaruje standard koji se i očekivao od ovakve glumačke podele i autorske ekipe.

Ivan Medenica