Prvi srpski predsednik u Turskoj:
Više od protokola

Kada je knez Miloš 1835. godine išao u Carigrad sultanu Mahmutu II na podvorenje, u znak poštovanja i odanosti poljubio mu je nogu (o rukovanju da i ne govorimo), da bi 1910. godine kralja Petra, suverena nezavisne države, sultan Mehmet V dočekao i pozdravio (uz rukovanje) na samoj železničkoj stanici

Iznenada, za veći deo javnosti, stigla je vest da se predsednik Republike Srbije Boris Tadić 29. novembra susreo u Ankari sa predsednikom Republike Turske Abdulahom Gulom. Bila je to prva poseta jednog srpskog predsednika Turskoj od kada je 1923. godine ta zemlja proglašena republikom a legendarni Kemal Ataturk postao njen prvi predsednik.

Doduše, u vreme kada je naš državotvorni razvoj, osim srpske, imao i jugoslovensku nacionalnu komponentu, Tursku je 1976. zvanično posetio i tadašnji predsednik SFRJ Josip Broz. I Broz i Tadić su to učinili prvenstveno u cilju razvoja bilateralnih odnosa, ali i zbog jasnog izražavanja stavova o mirnom rešavanju aktuelnih kriza (1976. Kipar, 2007. Kosovo i Metohija).

Verovatno da će se analizom posete aktuelnog srpskog predsednika Turskoj pozabaviti i politički analitičari, dok je za istoričara to lepa prilika da podseti čitaoce "Vremena" na prethodne susrete srpskih vladara i turskih sultana, kako smo ih već zvali dok su tada bili na čelu svojih država.

Dakle, u novovekovnoj srpskoj istoriji (period posle 1804. godine) bilo je osam susreta srpskih vladara i turskih sultana. Odvijali su se u periodu od 75 godina, od prvog putovanja jednog srpskog vladara u Carigrad 1835, kada je knez Miloš Obrenović išao kao vazal sultanu Mahmutu II na podvorenje, pa do 1910. godine, kada je kralj Petar I Karađorđević, kao suveren nezavisne države, učinio posetu sultanu Mehmetu V.

Navedeni period pripada nešto širem periodu koji je omeđen s jedne strane 1830. godinom kada je Srbija, tada formalno u sastavu Turskog carstva, sultanovim Hatišerifom dobila autonomiju u unutrašnjoj upravi i otkad počinje pravno da postoji kao politički subjekt i, s druge strane, 1922. godinom, kada je nakon krupnih unutrašnjih reformi u Turskoj zbačen sa perstola sultan Mehmet VI i ukinut sultanat.

Susreti srpskih vladara i turskih sultana odvijali su se sledećim redom: (1) susret kneza Miloša Obrenovića i sultana Mahmuta II 1835. godine, (2) susret kneza Mihaila Obrenovića i sultana Abdul-Medžida 1839/40, (3) susret kneza Aleksandra Karađorđevića i sultana Abdul-Medžida 1846, (4) susret kneza Mihaila Obrenovića i sultana Abdul-Azisa 1867, (5) susret kneza Milana Obrenovića i sultana Abdul-Azisa 1874, (6) susret ekskralja Milana Obrenovića i sultana Abdul-Hamida 1889, (7) susret kralja Aleksandra Obrenovića i sultana Abdul-Hamida 1894. i (8) susret kralja Petra I Karađorđevića i sultana Mehmeta V Rešata 1910. godine.

Od navedenih osam susreta, pet puta su srpski vladari kao vazali išli svom sizerenu na podvorenje, dok su posle sticanja nezavisnosti na Berlinskom kongresu 1878. godine, to činili kao suvereni nezavisne države.

U posmatranom periodu svi srpski vladari imali su bar po jedan susret sa turskim sultanom, ako izuzmemo kneza Milana Obrenovića (sina kneza Miloša), koji je 1839. godine vladao samo 26 dana (umro od tuberkoloze), i s druge strane sultana Murata V, koji je 1876. godine zbačen sa vlasti nakon samo tri meseca.

Zapažamo i da se sa turskim sultanima u osam navrata susrelo šest srpskih vladara; četiri vladara iz dinastije Obrenović i dva vladara iz dinastije Karađorđević, od kojih su po dva susreta imali knez Mihailo Obrenović, i Milan Obrenović, prvi put kao knez, a drugi put kao eks kralj. S druge strane, na ovim susretima Tursku je predstavljalo pet sultana, od kojih su Abdul-Medžid, Abdul-Azis i Abdul-Hamid to činili po dva puta.

Najkraći period između dva susreta bio je četiri godine (1835–1839), od povratka kneza Miloša Obrenovića iz Carigrada i prvog odlaska njegovog sina Mihaila u grad na Bosforu, dok je najduži period između dva susreta bio dvadeset jedna godina (1846–1867), između odlazaka kneza Aleksandra Karađorđevića i kneza Mihaila Obrenovića sultanu na podvorenje.

Po pitanju starosti glavnih aktera ovih susreta "najmlađi" susret bio je 1839–1940, kada su knez Mihailo i sultan Abdul-Medžid imali po nepunih 17 godina, dok je "najstariji" susret bio onaj poslednji iz 1910, kada su kralj Petar I Karađorđević i sultan Mehmet V Rešat imali po 66 godina.

Svi susreti srpskih vladara i turskih sultana bili su u Carigradu, osim susreta kneza Aleksandra Karađorđevića i sultana Abdul-Medžida, koji je bio u Kazanluku (u današnjoj Bugarskoj), prilikom sultanovog obilaska tadašnjeg evropskog dela Turske.

Ovaj pregled obuhvata i susret eks kralja Milana Obrenovića sa sultanom Abdul-Hamidom, jer se dogodio samo 25 dana nakon Milanove abdikacije. Iako zbog toga nije imao status zvaničnog susreta, susret je bio korak napred u normalizaciji odnosa dve države, posle perioda u kome su međusobno ratovale (1876, 1877–1878), i u kome Kneževina Srbija sticanjem nezavisnosti (1878) više nije bila u vazalnom odnosu prema Turskom carstvu.

I na kraju, nekoliko reči o jednom protokolarnom (i više od toga) detalju: kada je knez Miloš 1835. godine išao u Carigrad sultanu Mahmutu II na podvorenje, u znak poštovanja i odanosti poljubio mu je nogu (o rukovanju da i ne govorimo), da bi 1910. godine kralja Petra, suverena nezavisne države, sultan Mehmet V dočekao i pozdravio (uz rukovanje) na samoj železničkoj stanici.

Zorica Janković, istoričar i kustos Istorijskog muzeja Srbije