Povodom 8. marta:
Prve u srpstvu

Analizirajući impresum "Vremena" sa zadovoljstvom sam konstatovala da je u redakciji nedeljnika koji sada držite u rukama u potpunosti ostvarena ravnopravnost polova. Naime, od 64 ličnosti navedene u impresumu, polovinu (32) čine žene, i to svih 365 dana

Naravno, odmah ste shvatili da je povod analizi iz podnaslova predstojeći 8. mart, ali i osećaj pripadnosti timu koji je prepoznao da su nacionalna istorija i kultura srpski brend ("Vreme" je jedina medijska kuća u državi koja je u prethodnoj godini prigodnim tekstovima obeležila značajne godišnjice iz nacionalne istorije; 125. godišnjicu proglašenja Kraljevine Srbije, 450. godišnjicu obnove Pećke patrijaršije, 140. godišnjicu oslobođenja gradova i odlaska Turaka iz Srbije, 70. godišnjicu "Krvave litije", 125. godišnjicu spomenika knezu Mihailu, a početkom ove godine 700. godišnjicu rođenja prvog srpskog cara Dušana Nemanjića i 170. godišnjicu uspostavljanja diplomatskih odnosa Srbije i Rusije).

Spajajući navedene činjenice, ispričaćemo i priču o tri hrabre žene koje su u različitim oblastima nauke i kulture bile prve u srpstvu u svom pozivu. Sve tri su delovale na samom početku procesa emancipacije žena u Srbiji, gde im je za ulazak u profesije i institucije, koje su do tada bile neprikosnoveni muški svet, trebalo mnogo hrabrosti i upornosti. Na sreću i ponos nacije, u tome su u potpunosti uspele.

Dr Draga Ljočić u poznim godinama

DRAGA LJOČIĆ: Istorija medicine potvrđuje da su se u svetu tek krajem šeste decenije XIX veka žene mogle upisati na studije medicine. Prvi je to ženama omogućio Medicinski fakultet u Cirihu, koji je ubrzo po nacionalnom sastavu postao međunarodna visokoškolska ustanova. U Cirihu su studirale žene iz cele Evrope, ali i po koja iz Amerike i Australije. Najveći broj je bio iz Rusije, i to Jevrejki. Prva je studije završila Švajcarkinja Morgan 1863. godine. Samo 15 godina kasnije, 1878. godine, u Cirihu je studije medicine završila i prva Srpkinja, gospođica Draga Ljočić.

Prva žena lekar u Srbiji rođena je u Šapcu 1855. godine, odakle su je roditelji, kao obdareno dete, posle osnovne škole poslali u Beograd, a zatim u Cirih na dalje školovanje. Studije medicine upisala je 1872, ali ih pri kraju prekinula da bi kao lekarski pomoćnik učestvovala u srpsko-turskom ratu 1876. godine. Po završetku rata okončava studije i vraća se u Srbiju kao "doktor medicine, hirurgije, babičluka i očnih bolesti". Ali, tadašnja Srbija još nije bila spremna da prihvati ženu lekara, pa je i pored švajcarske diplome, srpska komisija morala da obavi proveru Draginog znanja.

Lekarsku praksu započela je u Državnoj bolnici u Beogradu (1880), da bi pet godina kasnije, u vreme srpsko-bugarskog rata, bila jedini lekar u toj bolnici – vlasti koje su joj osporavale stručnost samo zato što je žena, sada se oslanjaju na nju, jer su svi bolnički lekari bili u ratnoj službi.

Draga će kao lekar u sanitetskoj službi uspešno učestvovati i u oba balkanska rata, da bi u Prvom svetskom ratu sa srpskom vojskom doživela sve strahote prelaska Albanije.

Draga je bila udata za novinara Aranđela Rašu Miloševića, sa kojim je imala dve kćeri, ali i velikih problema kao supruga političkog protivnika režima (zbog učešća u neuspeloj Timočkoj buni Raša je bio prvo osuđen na smrt, a zatim pomilovan i upućen u Beogradsku tvrđavu na izdržavanje desetogodišnje robije).

Dr Draga Ljočić, prva žena lekar u Srbiji, umrla je 1926. godine. Počiva na Novom groblju u Beogradu.

Ksenija Atanasijević

KSENIJA ATANASIJEVIĆ: Dvadeseti januar 1922. godine bio je za Univerzitet u Beogradu značajan dan. Pred ispitnim odborom Filozofskog fakulteta koji su činila sve sama velika imena srpske nauke – Branislav Petronijević, Dragiša Đurić, Nikola Popović, Veselin Čajkanović i Milutin Milanković – doktorsku disertaciju je odbranila jedna žena. Bila je to Ksenija Atanasijević, koja će u istoriju beogradskog univerziteta biti upisana kao prva žena koja je na njemu stekla akademsku titulu doktora nauka. Imala je tada samo 28 godina.

Već sledeće, 1923. godine, ova mlada žena je izabrana za docentkinju Filozofskog fakulteta za predmet Istorija klasične filozofije, a u januaru 1924. započela je sa predavanjima. Bila je prva i tada jedina žena u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca koja je kao docent držala predavanja sa univerzitetske katedre.

Naslovna strana doktorske disertacije Ksenija Atanasijević

Ali, na Filozofskom fakultetu mnogi profesori "nisu se mogli toliko uzdići iznad balkanske zaostalosti i neumoljive strogosti orijentalnog patrijarhata, koje su živele u njima uprkos evropskom obrazovanju, da bi iskreno i bez ikakvog podozrenja poklonili poverenje jednoj ženi, kao ravnopravnom saradniku" (Radmila Šajković). Punih osam godina, intrigama i lažima vodili su borbu da Kseniju sklone sa Univerziteta. U neravnopravnoj borbi sa tim moćnicima, dovedena do fizičkog i psihičkog sloma, Ksenija je popustila – podnela je ostavku na zvanje docenta Filozofskog fakulteta. Jedno vreme je radila kao nastavni inspektor Ministarstva prosvete, a tokom Drugog svetskog rata i do penzionisanja 1946. godine, radila je u Univerzitetskoj i Narodnoj biblioteci Srbije.

Ksenija Atanasijević je bila protivnik totalitarnih režima. Javno je osudila i fašizam i komunizam. Među prvima je pre rata pisala protiv nemačkog nacionalsocijalizma, zbog čega je za vreme okupacije, u oktobru 1942, posle pretresa stana bila saslušavana od Gestapoa. Nekoliko dana kasnije dr Milan Marković, sa kojim je Ksenija živela, deportovan je sa grupom lekara u Nemačku, gde je ostao u zarobljeništvu do kraja rata. Ni komunisti joj nisu ostali dužni: u avgustu 1945. optužena je da je uticala na svog prijatelja Milana Grola, tadašnjeg člana vlade, da podnese ostavku i tako izazove krizu vlade. Na osnovu te besmislene optužbe bila je uhapšena sa zaprećenom smrtnom kaznom. Nije streljana jer su ljudi u političkom vrhu imali informacije da je bila istaknuti borac protiv fašizma. Ipak, bila je zatvorena od 25. aprila do 17. maja 1946, da bi joj posle puštanja na slobodu bila izrečena zabrana istupanja u javnosti u trajanju od godinu dana.

Ipak, Ksenija će redovno pisati i objavljivati, a na Kolarčevom narodnom univerzitetu kontinuirano držati po nekoliko predavanja godišnje, sve do 1979.

Najveća srpska žena mislilac umrla je 28. septembra 1981. u osamdesetosmoj godini života, u bolnici u Beogradu, u koju je prenesena zbog povrede glave nakon pada u svom stanu u Gospodar Jovanovoj 29. Sahranjena je u porodičnoj grobnici na Novom groblju. Nekoliko godina kasnije grobnica Atanasijevića je promenila vlasnika. Ksenijino telo je ostalo u grobnici, ali je njeno ime uklonjeno i nije vraćeno do današnjih dana.

Isidora Sekulić u poznim godinama

ISODORA SEKULIĆ: "Srpska kraljevska akademija mi je učinila vrlo mnogo kad je htela zastati na merenju duhovnih dosezanja jednog vrlo skromnog čoveka. Dodala je mene spisku dopisnih članova visoke institucije." Ovim rečima je Isidora Sekulić, prva žena akademik u Srbiji, 6. marta 1939, zahvalila članovima Akademije na izboru od 16. februara iste godine.

Tako je tek na četvrtom izboru ova žena književnik ušla među članove ove visoke naučne ustanove. Imala je tada 61 godinu. Za redovnog člana SANU-a Isidora Sekulić je izabrana 23. novembra 1950.

O njenom književnom radu mnogo je pisano, pa ćemo ovim povodom navesti samo jedno sećanje akademika Dejana Medakovića: "Isidora mi je jednom prilikom ispričala kako je u jesen 1945. godine odbila novac koji joj je poslao Josip Broz. Maršal je po jednom oficiru poslao novac i štof za zimski kaput. Odbivši da primi novac, Isidora je po istom oficiru poručila maršalu da ona nikada ne uzima novac koji nije zaradila, a štof je dala testerašu Albancu koji je nju verno služio sve do smrti." Sećanje na prvu ženu srpskog akademika Dejan Medaković nastavlja sledećim rečima: "Isidora je ustanovila svoj čuveni Četvrtak, kada smo išli gore u njenu kućicu, koja je sada, nažalost, uništena. Čudi me da je ovo urađeno, to nije slavna stranica. Isidora je htela da napravi neku vrstu debatnog kluba, da naši susreti ne budu prazno brbljanje, već bi ona, po engleskom modelu, najavila temu nedelju dana ranije, da bismo se spremili."

U subotu 5. aprila 1958. oko dva popodne Isidora Sekulić je iz svog doma u ulici Sanje Živanovića broj 70, zbog gubitka svesti, prebačena u bolnicu "Dr Dragiša Mišović" na Dedinju. Umrla je oko osam sati uveče, u dubokoj komi, u 82. godini života. Počiva na Topčiderskom groblju u Beogradu.

Zorica Janković, istoričar i kustos Istorijskog muzeja Srbije