Devedeseta godišnjica ujedinjenja sa Srbijom i novi Statut Vojvodine:
Traganje za pravom merom

Bez obzira na to da li su glavni akteri političari Kraljevine Jugoslavije, komunisti, perjanice Miloševićevog režima ili sadašnji akteri političke scene Srbije, cilj tih sukoba bio je i ostao isti – apsolutno i što manje kontrolisano upravljanje prirodnim i materijalnim resursima Vojvodine

SEĆANJA I NESPORAZUMI: Spomenik kralju Petru Oslobodiocu u Zemunu

Listajući stare brojeve "Politike" može se naći i Otvoreno pismo grupe istaknutih intelektualaca rođenih na teritoriji Vojvodine koji žestoko osuđuju tadašnje "separatističke težnje Prečana". Datum objavljenog pisma – 12. oktobar 1936. godine. Povod za pismo – sve izraženiji politički zahtevi oličeni u paroli "Vojvodina Vojvođanima" koja je prvi put formulisana 1932. godine tzv. Novosadskom rezolucijom. Iako je povod za nastanak ovog teksta istorijski jubilej, devedeseta godišnjica ujedinjenja Vojvodine i Srbije, hajde da za trenutak istoriju ostavimo po strani. Dakle, otvoreno pismo grupe istaknutih intelektualaca, datum – 16. oktobar 2008. godine, mesto – dnevni list "Politika", povod – najava usvajanja Statuta Vojvodine kojim se priprema "secesija Subotičkog okruga a možda i čitave Vojvodine". "Taj statut je posledica današnjeg komunističkog falsifikovanja istorije, čiji je cilj razbijanje srpskog naroda putem stvaranja novih država i veštačkih nacija", tvrdi se u pismu koje su inicirala i potpisala šezdeset četiri intelektualca, među kojima i članovi Akademije nauka i umetnosti, univerzitetski profesori, književnici, novinari, kompozitori... O čemu je reč? Da li su zalaganja za autonomiju Vojvodine zasnovana na komunističkim falsifikatima? Zar ni posle toliko godina elita ovog društva nije uspela da pronađe adekvatan i opšteprihvatljiv model funkcionisanja Vojvodine unutar Srbije?

Iako na teritoriji Bačke, Banata i Baranje Srbi nisu imali apsolutnu većinu (čine oko 35 odsto tadašnjeg stanovništva), 25. novembra 1918. godine u Novom Sadu sazvana je Velika narodna skupština na kojoj su se, zajedno sa hrvatskim (bunjevački) predstavnicima ovih oblasti i uz pokliče "Živela Srbija! Živeo kralj Petar! Živeli Francuzi! Živela Amerika!", priključili Kraljevini Srbiji. Dan ranije, poslanici Narodne skupštine u Rumi proglasili su da se i Srem priključuje Kraljevini Srbiji. Istoričari koji se bave ovim pitanjima slažu se da je ujedinjenje sa nacionalnom maticom bilo apsolutni ideal najvećeg dela srpske političke i društvene elite koja se nalazila u tadašnjoj Vojvodini. Ono što je razlikovalo jednog Jašu Tomića od Vase Stajića jesu model ujedinjenja i način budućeg funkcionisanja te zajednice. Tu nastaju sukobi koji traju do danas. Zbog čega? Domaća istoriografija i publicistika kažu da od sredine dvadesetih godina XX veka pa sve do danas između Novog Sada i Beograda traje konstantan politički sukob koji pokreću i održavaju pre svega ekonomski razlozi. Prednost se daje ekonomskim razlozima jer vojvođansko društvo 1918. godine (dve trećine stanovništva nije bilo srpske nacionalnosti ) ni blizu nije isto kao danas, ne samo zbog toga što Srbi danas čine oko 70 odsto stanovništva Vojvodine već i zbog činjenice da Vojvodina i Srbija odavno pripadaju istoj ili veoma sličnoj političkoj i kulturnoj celini koja je prožeta jedinstvenim sistemom društvenih vrednosti. Dakle, obratimo pažnju na ekonomske razlike koje su te 1918. godine, ako se uzmu u obzir katastrofalna razaranja kroz koje je prošla Srbija u Prvom svetskom ratu, bile ogromne. U tim okolnostima apsolutna kontrola i upravljanje svim materijalnim i prirodnim resursima ne samo Vojvodine već i čitave Kraljevine SHS koju je Vidovdanskim ustavom 1921. godine nametnula vladajuća srpska elita okupljena oko Pašića i Karađorđevića u početku su nailazili na nerazumevanje koje se vremenom pretvorilo u otvorene političke sukobe.

Na više mesta objavljeni podaci Narodne banke Kraljevine SHS pokazuju da su u Vojvodini 1925. godine naplaćivana 22 različita poreza što predstavlja drastično više od bilo koje druge oblasti u tadašnjoj državi. U brojkama, na teritoriji Vojvodine iste godine je naplaćeno oko 131 milion dinara poreza dok je u Srbiji (sa Kosovom, Makedonijom i Crnom Gorom) naplaćeno 60 miliona. Da li je onda čudno što su samo par godina posle ujedinjenja upravo Srbi stali na čelo političkih inicijativa koje su zahtevale redefinisanje odnosa sa Srbijom i parole "Vojvodina Vojvođanima"? Evo još jednog ekonomskog primera, ovoga puta iz posleratne, socijalističke Jugoslavije u kojoj je Vojvodini priznat status autonomne pokrajine. Kada razgovarate sa nekadašnjim visokim funkcionerima Autonomne pokrajine Vojvodine, kao prvi i jedan od najžešćih unutarpartijskih sukoba na relaciji Beograd – Novi Sad neće navesti odredbe Ustava iz 1974. godine niti "jogurt" revoluciju iz 1988. godine, već pitanje ko će i na koji način upravljati potvrđenim rezervama nafte u Vojvodini. Taj sukob kulminirao je 1963. godine i definitivno podelio dva nesporna i verovatno najznačajnija komunistička lidera Vojvodine Jovana Veselinova i Stevana Doronjskog. Da li uopšte treba reći da je "novosadska" strana tada optužena za separatističke težnje i nedostatak razumevanja za funkcionisanje celine ili se to samo po sebi podrazumeva? Ali takvih primera ima i danas i oni se po svojoj suštini ne menjaju. Kada Bojan Kostreš, kao tadašnji predsednik Skupštine Vojvodine, pita ministra Velju Ilića da pokaže ugovor o koncesiji za autoput, Velja odgovori da ima informacije da je štampanje vojvođanskih pasoša u odmakloj fazi i da iza toga stoji Bojan Kostreš, lično! Bez obzira na to da li su glavni akteri političari Kraljevine Jugoslavije, komunisti, perjanice Miloševićevog režima ili sadašnji akteri političke scene Srbije, cilj tih sukoba bio je i ostao isti, apsolutno i što manje kontrolisano upravljanje prirodnim i materijalnim resursima Vojvodine. Ne treba imati zablude, tom cilju teže i uvek su težile obe strane. Tek posle toga dolazi manje ili više izražena briga, odnosno nebriga o multietničkom identitetu Vojvodine, kvalitetu života njenih stanovnika, obrazovanju, infrastrukturi ili zdravstvenom sistemu.

Dragan Gmizić