Crkvena proslava i državna pitanja:
Pet vekova »Druge Studenice«

Sve je nekako bilo nejasno i kontradiktorno: s jedne strane, pompezno oglašavanje proslave petstote godišnjice manastira na programima Radio-televizije Vojvodine i u samoj Vojvodini, s druge, više nego skromne najave kako u medijima tako i u javnosti u Srbiji

Manastir Krušedol ili kako ga Srbi u Podunavlju još zovu " druga Studenica ", zadužbina despota Đurđa Brankovića, potonjeg vladike Maksima, sina despota Stefana Slepog i despotice Angeline, rođake albanskog kneza Gjergja Kastriota Skenderbega, ove godine obeležava petstotu godišnjicu postojanja. Podignut u jugoistočnom delu Fruške gore, u dolini severno od Prnjavora i sela Krušedola, između 1509. i 1514. godine, uz nesebičnu pomoć vlaškog vojvode Jovana Njagoja, manastir je vremenom uzrastao u najvažniji kulturni, duhovni pa i politički centar Srba na prostorima ondašnje Austro-Ugarske.

Naime, crkveno-narodni sabori koji su se održali tokom 1708, 1710. i 1713. godine učinili su ga više nego značajnim za srpski narod na Balkanu. Ovi sabori su postavili začetak Karlovačkoj mitropoliji i temelj budućoj samostalnoj srpskoj crkvenoj organizaciji. Ne treba smetnuti sa uma da je upravo crkva u tim godinama bila stožer oko koga se sakupljao kako narod tako i srpska inteligencija. Godine 1716. manastir je do temelja razorila turska vojska koja se kao gubitnik povlačila iz ovih krajeva pred četama vojvode Eugena Savojskog. Sa manastirom su tada izgoreli i posmrtni ostaci Brankovića, koji su se poštovali kao svete relikvije. Sačuvala se samo leva ruka majke Angeline koja je položena u poseban ćivot u manastirskoj kapeli. Posle obnove, uz veliku pomoć Ruske crkve, Krušedol je postao pravo remek-delo srpskog monumentalnog baroknog slikarstva i ujedno njegov najveći domet na našim prostorima. Najveću zaslugu za to svakako nose majstori baroknog slikarstva Ukrajinac Jov Vasilijevič, koji je imao neku vrstu ikonopisačke škole u Sremskim Karlovcima i naš domaći majstor Stefan Tenecki, dvorski slikar episkopa aradskog Isaije Antonovića, inače školovan u Kijevu. Čuvena ikona Bogorodice Odigitrije (Putevoditeljke) iz XVI veka takođe je delo krušedolskih ikonopisaca. Tokom XVIII i XIX veka Krušedol postaje pravi srpski panteon, mesto u kome su se neprekidno pohranjivali zemni ostaci znamenitih Srba, što crkvenih, što svetovnih ličnosti. Grof Đurađ Branković, patrijarsi Arsenije III Čarnojević i Arsenije IV Šakabenta, mitropolit karlovački Mojsije Petrović, vojvoda iz vremena mađarske bune Stevan Šupljikac, kneginja Ljubica, žena kneza Miloša Obrenovića, kralj Milan Obrenović – samo su neki u nizu mnogobrojnih. Budući da se nalazio u većinskoj rimokatoličkoj Austro-Ugarskoj, manastir je bio jedan vid bastiona istočnog pravoslavlja, ali ne onog vizantijske tradicije kakvim ga pojedini savremeni teolozi u Srpskoj crkvi pokušavaju predstaviti, već svetosavske tradicije, odnosno pravoslavlja prožetog kulturom i običajima srpskog naroda .

Upravo je ova tradicija, nažalost, u poslednje dve decenije postala igračka u rukama nacionalista i lažnih patriota unutar Srpske crkve, koji su u ime Boga i vaskolikog srpstva, osakatili jednu veoma duboku duhovnu i kulturnu ideju zamenivši je jeftinim politikantstvom pod plaštom Svetog Save i okretanjem vizantijskoj tradiciji u svim vidovima crkvenog života iako je ona bila potpuno tuđa našem crkveno-kulturnom etosu, kako u vreme samog Svetog Save tako i danas. No jedno je neosporno, a to je da je Vizantija kao svetski kulturni i društveni fenomen svakako izvršila određen uticaj na srpsku kulturu i tradiciju.

U godinama koje su sledile, raspadom Austro-Ugarske i pripajanjem Vojvodine Srbiji, odnosno Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, manastir Krušedol nastavlja da bude duhovni centar okupljanja srpske inteligencije. Raspad Kraljevine SHS i početak Drugog svetskog rata, manastir sa najbogatijom riznicom doveli su u veoma težak položaj. Formiranjem Nezavisne Države Hrvatske, u čiji sastav je ulazio Srem sa Fruškom gorom, započeto je sistematsko uništavanje srpskog kulturnog i duhovnog blaga.

Dragocenosti, sakupljane od samog osnivanja manastira (ikone, okovana jevanđelja, bogoslužbene i crkvene odežde, slike, rukopisi, stilski nameštaj kralja Milana, rađen u radionici čuvenog Viktora Emona u Parizu) opljačkale su ustaše i odnele u Zagreb. Samo je manji deo vraćen posle rata i danas se nalazi u Muzeju Srpske patrijaršije u Beogradu. Taj preostali deo se sada restaurira. Posle Drugog svetskog rata, nova komunistička vlast negativno raspoložena prema religiji, nije videla interes u obnovi manastira. Već opljačkanog i ruiniranog, dodatno ga je urušila konfiskujući mu nepokretnu imovinu. Tek 1990. godine Krušedol je uz ostale manastire na Fruškoj gori, proglašen kulturnim dobrom od izuzetnog značaja za Republiku Srbiju.

Molitveno – liturgijske svečanosti koje su započele u praskozorje praznika Prepodobne Angeline, despotice srpske (11. avgusta ), okupile su više hiljada građana iz Srbije i dijaspore. Svetu arhijerejsku liturgiju je služio (12. avgusta) zamenik Njegove svetosti patrijarha srpskog Pavla i mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije, uz sasluženje 13 episkopa Srpske pravoslavne crkve (u Saboru SPC-a ih ima 45) i episkopa komoranskog pravoslavne crkve Češke i Slovačke Tihona, te dvadesetorice sveštenika i petorice đakona. Na svečanosti kojoj su prisustvovali mnogobrojni gosti, između ostalih i predstavnici Republike Srbije, AP Vojvodine, Vojske Srbije, diplomatskog kora, posebno je bila zapažena ruska delegacija sa ambasadorom Ruske Federacije u našoj zemlji Aleksandrom Konuzinim na čelu, kojoj je posvećena najveća pažnja, a članu delegacije protojereju Vitaliju Tarasjevu je dodeljen orden Svetog Arsenija Sremca naslovljen na celu Rusku pravoslavnu crkvu zbog zasluga za opstanak manastira u prošlosti. Ono što je svakako privuklo pažnju jeste sastav episkopa koji je sasluživao mitropolitu Amfilohiju. U sastavu su bili uglavnom episkopi koji su se poslednjih meseci odlikovali konzervativnim i nepomirljivim stavom po pitanju crkvene reforme, odnosno promene crkvenog poretka i bogosluženja kao i izbora novog patrijarha. Kuriozitet je bila i pojava episkopa banatskog Nikanora koga su pojedini crkveni krugovi i mediji okarakterisali kao beskompromisnog protivnika nove teologije koju propoveda episkop braničevski Ignjatije, a koji je pak opet bio jedan od prisutnih saslužitelja. Primetno je bilo i odsustvo episkopa sa Kosova, raško-prizrenskog Artemija, i njegovog zamenika vikarnog episkopa lipljanskog Teodosija. Nije bio prisutan ni DS-u blizak vikarni episkop hvostanski Atanasije, kao ni episkop prve po rangu u Srpskoj crkvi eparhije – Žičke, Hrizostom.

Sve je nekako bilo nejasno i kontradiktorno. S jedne strane, pompezno oglašavanje proslave petstote godišnjice manastira na programima Radio-televizije Vojvodine i u samoj Vojvodini, s druge pak strane, više nego skromne najave kako u medijima tako i u javnosti u Srbiji. Stiče se utisak kao da je neko želeo da umanji značaj državnog jubileja i svede ga na nivo regionalne svečanosti. Tome u prilog ide i činjenica da je organizator proslave bilo Izvršno veće Vojvodine, a ne Vlada Republike Srbije. Cela situacija se oslikala i u prisustvu samih gostiju i odlikovanja koja su tim povodom dodeljena. Od najviših predstavnika Pokrajine je bio Bojan Pajtić, predsednik izvršnog veća Vojvodine, ili po još nepotvrđenom od republičke skupštine statutu Vojvodine, vojvođanski premijer, dok je izostalo prisustvo najviših predstavnika republičke vlasti (predsednika Republike Borisa Tadića, premijera Vlade Mirka Cvetkovića, vicepremijera Ivice Dačića, predsednice Skupštine Slavice Đukić-Dejanović).

Dragan Radojčin

Crkveni ordeni NAJVIŠE ODLIČJE: Orden Svetog Save Crkva je kao institucija oduvek želela da pohvali svoje vernike ili pak druga lica koja su stekla neke zasluge, time što im je javno izražavala zahvalnost. Vernici su uz uobičajeni prilog na bogosluženju ili plaćanjem parohijala (crkvene članarine) tamo gde postoji, mogli pomagati gradnju ili obnovu hramova, njihovih pratećih objekata ili manastira, na primer. Ako je neka osoba sama snosila troškove gradnje ili obnove, ona je postajala donator ili ktitor. U znak zahvalnosti dobijala je pisani dokument ili potvrdu da je priložnik. Takođe postoji i arhijerejska ili patrijarhova gramata za neko delo koje zaslužuje posebno priznanje. Uz ove gramate najčešće idu i tzv. ordeni. Gotovo sve pomesne pravoslavne crkve poznaju ovakav vid nagrađivanja. Ordeni obično nose imena svetitelja. Obavezno se dodeljuju poglavarima drugih pomesnih crkava kada dođu u prvu, takozvanu kanonsku posetu. Srpska pravoslavna crkva dodeljuje orden Svetog Save. Ovaj orden je ustanovljen 1883. godine u doba vladavine kralja Milana Obrenovića. Orden se dodeljuje pojedincima i institucijama, za duhovni, prosvetiteljski i humanitarni rad. Orden danas dodeljuje patrijarh sa Svetim sinodom. Postoje tri ranga ovog ordena (prvi, drugi i treći red). Takođe i svaka od eparhija može imati jedan ili više ordena koji se za iste zasluge dodeljuje određenim licima i subjektima. Ono što uvek svakako izaziva najveću pažnju jeste upravo spisak nagrađenih osoba i institucija. Srpska pravoslavna crkva je u poslednjih nekoliko godina odlikovala lica koja bi se u najmanju ruku mogla nazvati kontroverznim. Bogoljub Karić, Slobodan Radulović, bivši ministar u Vladi Mirka Marjanovića i bivši direktor "C marketa", Miroslav Mišković, vlasnik kompanije Delta, samo su neki od njih. Naravno, spisku treba dodati i jednu od kulturnih perjanica JUL-a Ljiljanu Habjanović-Đurović, pa Milana Radulovića, bivšeg ministra vera, kadra DSS-a, sada člana Odbora za versku nastavu arhiepiskopije Beogradsko-Karlovačke, koji je orden dobio dok je bio ministar iako kapitalnih projekata od značaja za Srbiju i samu SPC u njegovo vreme nije bilo. Na spisku je i Dušan Čkrebić, bivši političar, koji se javno založio i doprineo da radovi na hramu Svetog Save u Beogradu započnu u vreme kada su mnogi zazirali od samog pominjanja crkve, Vladeta Jerotić, uvaženi književnik, psihoterapeut i akademik, Nenad Bogdanović, nekadašnji pokojni gradonačelnik Beograda, košarkaši Dejan Bodiroga i Vlade Divac (orden drugog reda) itd. Uz orden Svetog Save SPC ima i orden Svetog Simeona Mirotočivog, koji je kasnijeg porekla i ima jedan stepen. Dodeljen je parohiji u Johanesburgu, takođe nekadašnjem ministru rada u vladi Vojislava Koštunice, kadru DSS-a, Slobodanu Laloviću (2005) i Draganu Markoviću Palmi. U dokumentu koji ide uz orden konstatuje se da ga dodeljuje Sveti arhijerejski sinod, navede se ime dobitnika, stepen dodeljenog ordena, a potpisuje ga patrijarh kao predsedavajući Sinoda odnosno njegov zamenik. Inače po Ustavu Srpske pravoslavne crkve (čl. 55, 10), pravo dodeljivanja ordena i odličja pripada isključivo patrijarhu. Što se episkopa tiče, Ustav u 108. članu navodi da vladike predlažu sinodu sveštena lica koja se ističu primernim životom, crkveno-pastirskim i veroučiteljskim radom, te da oni sami mogu odlikovati one subjekte koji su u njihovoj nadležnosti. Ustav ne spominje, ali i ne zabranjuje pravo eparhijama da imaju svoje ordene i da nagrađuju određene subjekte, bilo fizička ili pravna lica.