Knjige – »Susret« Milana Kundere:
Oboji u Brno

Prvi utisak o Susretu, najnovijoj knjizi Milana Kundere, može biti pogrešan, naročito nakon čitanja podnaslova i letimičnog pregleda sadržaja iz čega se vidi da je Kundera ovde, između ostalog, ukoričio neke stare, ranije u knjigama neobjavljene tekstove. A ipak, nipošto nije reč o podgrejavanju starog ručka, odnosno iskorišćavanju restlova. Susret je verovatno najličnija i najpolitičkija Kunderina nefikcijska knjiga

Nova Evropa rođena je iz jednog ogromnog poraza, kome nema ravnog u njenoj istoriji; prvi put, Evropa je bila potučena, Evropa kao takva, čitava Evropa. Potučena prvo ludilom svog sopstvenog zla otelovljenog u nacističkoj Nemačkoj i potom oslobođena s jednog kraja od strane Amerike, a s drugog, od strane Rusije. Oslobođena i okupirana. Govorim to bez ironije. Obe te reči su tačne. U njihovom spoju leži jedinstvena priroda situacije. Postojanje članova Pokreta otpora (partizana), koji su se svuda borili protiv Nemaca, ništa bitno nije promenilo: nijedna zemlja Evrope (Evrope od Atlantika do baltičkih zemalja) nije se oslobodila sopstvenim snagama. (Nijedna? Jedna ipak jeste. Jugoslavija. Svojom sopstvenom partizanskom vojskom. Zato je 1999. godine bilo neophodno nedeljama i nedeljama bombardovati srpske gradove: da bi se, a posteriori, i tom delu Evrope nametnuo status pobeđenog.)

Uobičajilo se u posljednjih petnaest-dvadeset godina o Milanu Kunderi govoriti kao o češko-francuskom romansijeru. Nema u tom ničeg nelogičnog. Kao što je, recimo, Vladimir Nabokov rusko-američki romansijer jer je i na ruskom i na engleskom jeziku ispisao pozamašan i značajan prozni opus, tako je i Kundera nakon pet-šest romana na češkom jeziku ispisao i tri na francuskom. Kad je o Kunderi kao esejisti riječ, međutim, dvojni je identitet zapravo manje primjetan. Sve Kunderine esejističke knjige – od Umjetnosti romana preko Izneverenih testamenata i Zavese do najnovijeg Susreta (Arhipelag, 2009, prevela Sonja Veselinović) – napisane su na francuskom jeziku, tako da bi se o Milanu Kunderi zapravo sasvim legitimno moglo govoriti kao o – francuskom esejisti.

LIČNO I POLITIČKO: Oni koji vole Kunderinu esejistiku i koji je prate još od Umjetnosti romana iz onog kompleta koji su zajednički objavile sarajevske izdavačke kuće Svjetlost i "Veselin Masleša" tamo negdje sredinom osamdesetih, primijetili su da se motivi njegovih eseja vrlo često ponavljaju. Nakon nekog vremena, detalji iz ovih knjiga u sjećanju se miješaju i preklapaju tako da je katkad teško odrediti iz koje je od njih neka varijacija o Brohu ili Kafki. U tom smislu, prvi dojam o Susretu može biti pogrešan, naročito nakon čitanja podnaslova i letimičnog pregleda sadržaja. Podnaslov, naime, glasi: "susret mojih razmišljanja i mojih sećanja; mojih starih (egzistencijalnih i estetičkih) tema i mojih starih ljubavi (Rablea, Janačeka, Felinija, Malapartea...)..." sugerirajući da je Kundera ovdje, između ostalog, ukoričio neke stare, ranije u knjigama neobjavljene tekstove što potvrđuje i pogled na sadržaj. A ipak, nipošto nije riječ o podgrijavanju starog ručka, odnosno iskorištavaju restlova. Susret je vjerovatno najličnija i najpolitičkija Kunderina nefikcijska knjiga. O specifičnoj političkoj dimenziji ponešto govori i fragment citiran u motu ovog teksta, a lično se, između ostalog, ogleda u cijelom nizu anegdota koje ovdje funkcioniraju ravnopravno sa analitičkim i kritičkim partiturama.

Kad, recimo, govori o Janačeku (u poglavlju "Moja prva ljubav"), Kundera kaže: "Kad bi me neko pitao čime mi se domovina trajno urezala u estetske gene, ne bih oklevao sa odgovorom: Janačekovom muzikom. Biografske koincidencije odigrale su tu veliku ulogu (...)." Kundera se dalje poziva na činjenicu da je Janaček cijeli život proveo u Brnu, kao i Kunderin otac (a i sam se Kundera rodio u tom gradu) te da je Kunderin otac bio "deo oduševljenog (i izolovanog) kružoka njegovih prvih poznavalaca i branitelja". I kad piše o Karlosu Fuentesu, Kundera priča o njihovom prijateljstvu, a iz naše perspektive je naročito zanimljivo Kunderino prisjećanje na Danila Kiša i njihove sjedeljke "u jednom bistrou blizu Trokadera". Kiš je, prema Kunderi, bio i ostao vjeran "Rableu, nadrealistima koji su istraživali snove i Jugoslaviji koja je (...) polako iščezavala". Isto tako, Kundera se, osim što priziva svoje stare ljubavi, u ovoj knjizi otkriva i kao pisac i čitalac i te kako otvoren za novo; tako se, recimo, na jednom mjestu detaljno bavi knjigom Posao noći mladog austrijskog pisca Tomasa Glavinica. On također u Susretu s jednakom pažnjom tretira globalno priznate klasike poput Dostojevskog, Markesa, Filipa Rota ili Anatola Fransa sa manje (ili uže) poznatim piscima kao što su Gudberger Bergson, Oskar Miloš ili Marek Bjenčik.

MEGAŽANR: Makar je Susret žanrovski esejistička knjiga, preciznije bi zapravo bilo kazati da je riječ o poližanrovskom djelu, svojevrsnom megažnaru jer u njoj ima i intervjua i epistolarnih stranica, a tematski se uz književnost i muziku dotiče i filma te istorije, slikarstva, kao i nečega što bismo mogli nazvati pitanjem identiteta. U kratkom poglavlju "Kuća i svet", Kundera na primjer piše: "Svaki narod, u potrazi za sobom, pita se gde se nalazi prelazni stepenik između njegove kuće i sveta, ono što bih nazvao posredničkim kontekstom. Za jednog Čileanca, to je Latinska Amerika; za Šveđanina, to je Skandinavija. To je jasno. A za Austriju? Gde se nalazi taj stepenik? U nemačkom svetu? Ili u svetu višenacionalne Srednje Evrope? Ukupan smisao njenog opstajanja zavisi od odgovora na to pitanje. Kada je posle 1918. i, još radikalnije, posle 1945, izašla iz srednjoevropskog konteksta i usredsredila se na sebe i svoje germanstvo, to više nije bila blistava Austrija Frojda ili Malera, to je bila drugačija Austrija, sa znatno ograničenijim kulturnim uticajem. Ista dilema postoji u vezi s Grčkom, u kojoj istovremeno obitava istočnoevropski svet (vizantijska tradicija, pravoslavna crkva, rusofilska orijentacija) i zapadnoevropski svet (grčko-latinska tradicija, snažna veza s renesansom, modernost). Austrijanci i Grci mogu se protiviti jednoj orijentaciji u korist druge u strastvenim polemikama, ali se, sa izvesnim odstupanjem, može reći: ima nacija čiji identitet karakteriše dvojnost, složenost njihovog posredničkog konteksta, i upravo u tome počiva njihova originalnost." Kad Kundera na ovom mjestu navodi upravo Austriju i Grčku, ovdašnji se čitalac nužno prisjeća prostora između Austrije i Grčke, ovog našeg prostora koji je, eto, imao (i još ima?) svoj (posrednički) kontekst u sebi samom, kontekst čija je složenost (bila?) komplikovanija od puke dvojnosti identiteta, kontekst nepodnošljive originalnosti, nepodnošljive kao lakoća postojanja.

Muharem Bazdulj