Ostaci Viminacijuma, glavnog grada rimske provincije Gornje Mezije, nalaze se na teritoriji sela Stari Kostolac i Drmno, 13 km od Kostolca i oko 90 km jugoistočno od Beograda. Viminacijum je bio jedan od najznačajnijih rimskih gradova i vojnih logora u periodu od I do IV veka. Unutar i oko grada otkriveni su amfiteatar, monumentalne zgrade i tragovi razvijene infrastrukture. Činjenica da se na lokalitetu ne nalazi savremeno naselje nad rimskim ostacima pruža jedinstvenu priliku za upoznavanje svih aspekata života u antici.

Za sada nije sa sigurnošću utvrđeno kada je nastao vojni logor u Viminacijumu, verovatno već prilikom dolaska Rimljana na Dunav u prvoj deceniji I veka. Njegov izuzetan strateški značaj ogledao se kako u sistemu odbrane severnih granica Rimskog carstva tako i u spletu komunikacija i trgovinskog prometa. Ne manje privlačno za Rimljane bilo je i zaleđe doline Mlave, bogato rudom i žitaricama. U rimsko doba grad se na severnoj strani oslanjao neposredno na rukavac Dunava, dok je, sa zapadne strane, bedeme dodirivala reka Mlava. Tek u kasnijem periodu, Viminacijum se proširio i na levu obalu Mlave.

Zahvaljujući položaju, kopnenim i vodenim putevima, Viminacijum je predstavljao jedan od onih prostora na kojima je susret kultura Istoka i Zapada bio neminovan. Iako su ovi putevi imali primarnu vojnu i stratešku funkciju, njima se tokom čitave antike odvijao veoma živ saobraćaj i svakako su veoma doprineli da Viminacijum postane prosperitetno i važno trgovačko i privredno sedište.

U Viminacijumu je bila stacionirana rimska VII legija Klaudija, a u blizini vojnog logora niklo je i civilno naselje koje je gradski status dobilo 117. godine, u vreme Hadrijanove vladavine. U logoru je bilo stacionirano 6000 vojnika a u gradu je živelo, pretpostavlja se, 30–40 hiljada stanovnika. U prvoj polovini III veka grad je bio u punom procvatu, o čemu svedoči činjenica da je tada stekao status kolonije rimskih građana, kao i pravo kovanja lokalnog novca. Ovde je 211. godine Septimije Sever proglasio za cara svoga sina Karakalu, a pretpostavlja se da je upravo u Viminacijumu, u Mauzoleju i grobnici koji su iskopani, sahranjen rimski imperator Hostilijan, umro 251. godine. U vremenu opadanja Rimskog carstva Viminacijum sve više dobija na značaju, tako da je u njemu boravilo čak jedanaest rimskih careva.

Viminacijum je razoren sredinom V veka u najezdi Huna, a nakratko obnovljen tokom Justinijanove vladavine u VI veku, samo kao vojno utvrđenje. Nekadašnji status izgubio je za sva vremena.

Viminacijum je bio prostor gde su izvršena i prva arheološka iskopavanja u Srbiji. Bilo je to 1882. godine i njih je započeo Mihailo Valtrović, arhitekta po profesiji i prvi profesor arheologije na tadašnjoj Visokoj školi, i to uz pomoć 12 zatvorenika jer država nije imala dovoljno sredstava da mu obezbedi bolju radnu snagu. Njegova istraživanja je nastavio Miloje Vasić, obnovljena su sedamdesetih godina prošlog veka, a intenzivirana poslednjih desetak godina, i to na prostoru rimskog grada, legijskog logora i rimskih nekropola. Dosadašnja istraživanja pokazala su da je logor u Vimincijumu imao pravougaonu osnovu, dimenzija 442 x 385 metara, a da se nedaleko od njegovih zapadnih bedema nalazilo civilno naselje, na površini od približno 72 hektara. Legijski logor u Viminacijumu nalazi se danas u sloju oranice, tako da je bogatstvo Viminacijuma lako dostupno istraživačima, ali, nažalost, i pljačkašima.

U Narodnim muzejima u Beogradu i Požarevcu čuva se oko 40.000 predmeta pronađenih u Viminacijumu, od toga preko 700 izrađenih od zlata i srebra. Među njima se nalaze mnogi predmeti koji predstavljaju evropske i svetske raritete od neprocenjive vrednosti.

Otkriveno je i više od 13.500 grobova. Nadgrobne ploče i sarkofazi često su ukrašeni reljefnim predstavama scena iz mitologije ili svakodnevnog života. Nađene su i brojne zidane grobne konstrukcije. Posebno se izdvajaju fresko grobnice iz IV veka. Freska sa predstavom mlade žene po umetničkoj vrednosti predstavlja vrhunski domet kasnoantičkog slikarstva. U toku su iskopavanja amfiteatra, koji je sa svojih 12.000 mesta bio jedan od najvećih na Balkanu.

Viminacijum se danas nalazi na prostoru površinskog kopa "Drmno". Projekcijom širenja kopa do 2040. godine neće biti ugrožena zona rimskog grada i vojnog logora. Međutim, Viminacijum se prostire na preko 450 hektara površine, i gradski areali su neposredno ugroženi napredovanjem kopa. Na tom prostoru nalaze se izuzetni objekti kao što su akvedukt u dužini od blizu 10 km, kasnoantičke bazilike, poljoprivredna imanja rimskih vojnika-veterana, vile rustike, rimski putevi koji su povezivali Viminacijum sa susednim gradovima.

Priča o nekadašnjem sjaju i propasti rimskog grada i vojnog logora Viminacijuma skrenula je pažnju ne samo nacionalne već i svetske javnosti, koja sa nestrpljenjem očekuje da Viminacijum na svetskoj kulturno-istorijskoj sceni zauzme mesto koje mu s pravom pripada. Odnedavno u okruženju pokrivene rimske nekropole Mauzoleja otvoren je arheološki park Viminacijum, čime je ovaj atraktivan lokalitet postao dostupan brojnim turistima i posetiocima.

Tanja Jovanović