Nova knjiga Marije Todorove – Dizanje prošlosti u vazduh:
Slabe pesme i jaka osećanja

Nacionalisti su netolerantni prema nijansama i prema znanju, veli Todorova, a to je nešto čemu mi ovde i dan-danas neprestano svedočimo. Uprkos praznoglavosti i nesolidnosti, nacionalistički lideri opstaju zahvaljujući održavanju atmosfere neprijateljstva i konflikta, potvrđujući iznova ispravnost davne Ničeove dijagnoze: "Kako dobro zvuče loša muzika i loši razlozi kad se ide na neprijatelja"

Knjiga Dizanje prošlosti u vazduh s podnaslovom "Ogledi o Balkanu i Istočnoj Evropi" nije prva knjiga Marije Todorove objavljena u Biblioteci XX vek. Diskutabilno je, međutim, je li druga ili treća; naime, još 1999. godine Biblioteka XX vek objavila je njezinu čuvenu studiju Imaginarni Balkan, a sedam godina kasnije i njeno drugo (dopunjeno) izdanje. U zavisnosti, dakle, od toga, smatramo li dva izdanja Imaginarnog Balkana različitim knjigama, možemo Dizanje prošlosti u vazduh smatrati drugom ili trećom knjigom Marije Todorove objavljenom u Biblioteci XX vek. Još jednu stvar valja primijetiti odmah na početku. Iako je ova knjiga prevedena sa engleskog jezika (prevela ju je Slobodanka Glišić), ovo je zapravo njezino (u svjetskim okvirima) premijerno i originalno objavljivanje. Dizanje prošlosti u vazduh je knjiga napravljena za Biblioteku XX vek. Sastoji se od osam eseja i kratkog predgovora. U predgovoru se Todorova zahvaljuje prevoditeljki i izdavaču, daje okvir za tekstove iz knjige te ističe da njihovu "eksplicitnu komparativnost, ne samo u regionalnom kontekstu".

Nakon predgovora slijedi osam eseja, koji, usprkos različitim vremenima i motivima nastanka slijede, u suštini, istu nit. Već u prvom (Zamka zaostalosti) Todorova podvlači da "u konstitutivnim fazama balkanskih nacionalizama nije bilo defanzivnosti u odnosu prema Evropi". I u formalnom smislu, prvi esej definiše cijelu knjigu koja je negdje na pola puta između akademske i kolumnističke paradigme, koja se, dakle, unutar Biblioteke XX vek istovremeno rimuje i sa knjigama koje potpisuju, recimo, Majkl Bilig ili Emilio Đentile, kao i onima iz pera Teofila Pančića odnosno Igora Mandića. U drugom po redu eseju (naslovljenom kao Da li ruski orijentalizam ima rusku dušu?), Todorova daje prilog polemici između Natanijela Najta i Adiba Halida. Treći esej u knjizi bavi se konceptom "Drugosti" odnosno njegovom primjenjivosti u kontekstu balkanskog regiona. U njemu, između ostalog, stoji: "Na Balkanu je uvek bilo dalekovidih i uglednih intelektualaca, političkih i poslovnih ličnosti koji su se zalagali za uzajamno razumevanje i saradnju, ali im nikad nije bilo dozvoljeno da dostignu kritičnu masu. Na nesreću regiona, suprotna vrsta lidera najčešće je odlučivala i manipulisala stanovništvom koje nije bilo zaraženo ‘starim mržnjama’ uprkos uobičajenim dijagnozama zapadnih medicinskih stručnjaka iz redova političara i novinara."

VEČITI DEO LJUDSKOG ŽIVOTA: Tekst Etnicitet, nacionalizam i komunističko nasleđe u istočnoj Evropi proširena je verzija referata sa vašingtonskog skupa "Društveno nasleđe komunizma" održanog u februaru mjesecu 1992. godine. U vrijeme kad najkrvaviji pir etniciteta i nacionalizma u istočnoj Evropi nakon Drugog svjetskog rata samo što nije počeo, Todorova na tragu Gelnerove definicije patriotizma kao "vječitog dijela ljudskog života" odnosno nacionalizma kao "osobene vrste patriotizma" odbacuje ideju da jačanja etničkih osjećanja u istočnoj Evropi treba pripisivati isključivo baštinom komunizma, nego se zalaže za promatranje stvari u "evropskom i, zapravo, globalnom kontekstu". U ogledu O epistemološkoj vrednosti porodičnih modela: Balkan unutar evropskog obrasca polemizira se sa čuvenim stavom britanskog demografa Džona Hajnala o liniji Sankt Peterburg – Trst po kojoj je Evropa simbolički podijeljena (i) kad je riječ o porodičnim modelima. Kao i obično, Todorova se suprotstavlja simplifikacijama, analizirajući, između ostalog, koncept zadruge i zaključujući da "modeli evropske porodice nisu ograničeni na demografiju ili istoriji" ukazujući istovremeno na praksu po kojoj termin "Evropa" ne biva neutralnim označiteljom, nego se koristi kao kvalifikativ, odnosno "sinonim za normativnu stranu u mnogim dihotomijama".

NASLOVNA PITANJA: Tri posljednja eseja u knjizi u mnogo čemu su i najzanimljiviji. U središtu empirijskog ispitivanja u sva tri, po riječima same Todorove, je Bugarska, no "implikacije ovih tekstova su mnogo šire". Tekst po kojem je cijela knjiga dobila ime – Dizanje prošlosti u vazduh – govori o mauzoleju Georgija Dimitrova i njegovom rušenju. Uvidi koje nam nudi ovaj ogled itekako su zanimljivi iz perspektive zapadnog Balkana tj. onog njegovog dijela koji je zapadno od Bugarske, a gdje je "dizanje prošlosti u vazduh" bilo temeljitije i učestalije nego u domovini Marije Todorove. Iz naše je perspektive inspirativno i čitanje narednog eseja u knjizi, onog čije je centralno pitanje postavljeno već u njegovom naslovu: Da li su u socijalizmu postojali civilno društvo i javna sfera? Todorova ovdje pobija aksiomatski prihvaćenu tvrdnju o nepostojanju civilnog društva i javne sfere u "realnom socijalizmu". Iako je jugoslovenski socijalizam bio mnogo manje totalitaran od onog u Bugarskoj, i kod nas se mogu čuti lokalni odjeci tog nakaradnog aksioma čiju validnost Todorova suvereno i efektno ruši pokazujući da je vlast socijalističke Bugarske reagovala na pritisak baze, a što je upravo ono što se očekuje da se desi u "normalnom" demokratskom društvu. I posljednji esej u ovoj knjizi postavlja pitanje već u naslovu, a to pitanje glasi: Da li je slab nacionalizam tolerantan?. Ovaj esej zapravo je autorski izbor dijelova iz najnovije knjige Marije Todorove Kosti razdora: živi arhiv Vasila Levskog i proizvođenje bugarskog nacionalnog heroja. Ovdje se autorica bavi genezom bugarskog nacionalizma izražavajući skepsu u vezi s mogućnošću da se praktično razdvoji agresivni nacionalizam od "zdravog nacionalnog samopouzdanja". Nacionalisti su netolerantni prema nijansama i prema znanju, veli Todorova, a to je nešto čemu mi ovdje i dan-danas neprestano svjedočimo. Usprkos praznoglavosti i nesolidnosti, nacionalistički lideri opstaju zahvaljujući održavanju atmosfere neprijateljstva i konflikta, potvrđujući iznova ispravnost davne Ničeove dijagnoze: Kako dobro zvuče loša muzika i loši razlozi kad se ide na neprijatelja.

Muharem Bazdulj