Umrla Milka Planinc, nekadašnja jugoslovenska premijerka:
Promašaj velike štednje

Kao što je pokušaj hrvatskih posmatrača da uporede Planinčevu i Kosorovu prilično nategnut tako bi se sigurno morao okvalifikovati i pokušaj komparacije "odgovora na krizu" između nekadašnje SFRJ i današnje Srbije. Ipak, neke stvari podsećaju jedna na drugu

U Zagrebu je 7. septembra, u 87. godini života, umrla Milka Planinc, prva i jedina žena koja je, ne samo u nekadašnjoj socijalističkoj Jugoslaviji nego i u celoj istoriji socijalizma u XX veku, bila državna premijerka – to jest predsednica Saveznog izvršnog veća SFRJ (između 25. maja 1982. i 26. maja 1986. godine).

U susednoj Hrvatskoj, povodom ove vesti, mediji su podsetili da je Milka Planinc ostala u sećanju kao "gvozdena ledi" na čelu savezne jugoslovenske vlade, koja je vodila politiku "velike štednje", pa su u tom kontekstu pokušali da uporede njenu ekonomsku politiku sa "politikom rezanja" aktuelne predsednice hrvatske vlade Jadranke Kosor. Tako, na primer, zagrebački "Večernji list" piše da je "i u vrijeme premijerskog mandata Milke Planinc, kao i danas Jadranke Kosor, politika dala zadnju riječ na sve ekonomske mjere, a oba razdoblja mogla bi se nazvati razdobljima preživljavanja i stagnacije".

Cilja se pre svega na to da je Milka Planinc, kada je stupila na posao u Beogradu, zbog devizne nelikvidnosti cele države uvela drastične restrikcije uvoza i deviznog odliva. Najčuvenije su bile mere zavođenja takse na izlazak iz Jugoslavije i vožnja po sistemu par-nepar na registracionim tablicama uz bonove na benzin, plus limitiranje korišćenja deviznih računa. Stariji čitaoci "Vremena" sigurno se sećaju da je tada, posle dugog razdoblja privrednog napretka, ponovo bila nastupila nestašica kafe, deterdženata i toalet papira, što će kasnije građani Srbije još žešće trenirati u vreme svetskih sankcija i Miloševića. Da li se sa aktuelnom kuburom oko mleka i ulja ponovo sprema ista priča?

Istine radi, treba spomenuti da je Milka Planinc došla na čelo jugoslovenske vlade posle decenije u kojoj su strani dugovi SFRJ narasli sa oko 13 na 22 milijarde dolara (to su iznosi koje bi trebalo množiti sa oko 2,5 puta, da bi se dobila kakva-takva današnja predstava o sumama u dolarima) – i u trenutku kada se Jugoslavija našla u dubokoj ekonomskoj krizi. Uostalom, potkraj 1981. godine je zbog toga bila formirana i famozna Krajgerova komisija za izradu Dugoročnog programa ekonomske stabilizacije.

Jedan deo mera tadašnje "velike štednje" naprosto su nametnuli i spoljni poverioci, pre svega Sjedinjene Američke Države, koje su 1982. godine, pod strogim uslovom međurepubličke solidarnosti za spoljna zaduženja, reprogramirali oko 7,5 milijardi dolara dospelih dugova. Planinčeva je restrikcijama uspela da očuva spoljnu likvidnost, ali je to plaćeno ogromnim padom standarda građana. Za vreme njenog mandata Jugoslavija je između 1982. i 1986. godine zabeležila neto devizni odliv od oko 9,3 milijarde dolara, što je usporilo investicije i dodatno uzdrmalo već klimavu federaciju u kojoj se otvorio jaz između razvijenih i nerazvijenih, budžetski i kursno stimulisanih izvoznika i ogromne mase uvozno zavisnih preduzeća.

Politika restrikcija Milke Planinc još tada je pretrpela žestoke kritike, i sa tadašnje liberalne strane, i iz tabora komunističkih konzervativaca. Liberalna, protržišna struja među jugoslovenskim ekonomistima tada je stalno naglašavala da se problemi proizvodnje ne mogu rešavati restrikcijama potrošnje i da je u jednoj siromašnoj zemlji i inflacija bolja od stagnacije koja neminovno prati politiku restrikcija. Tako je pokojni poznati jugoslovenski ekonomista Marjan Korošić (u svojoj knjizi Jugoslovenska kriza, Zagreb 1989) ocenio da je program Milke Planinc iz 1982. godine promovisao ekonomsku politiku okrenutu zabranama i restrikcijama, punu naređenja, stezanja kaiša i besmislenih administrativnih mera. Ta politika, pisao je Korošić, "bila je i ostala okrenuta investicijama, a ne akumulaciji; bavi se uvozom, a ne izvozom; cijenama, a ne dohocima; veruje planu, a ne tržištu; mijenja stope doprinosa i poreza, a ne način zadovoljenja javnih potreba; koristi se porezom na promet, a ne porezima na dohotke. Osnovno je da polazi od restrikcija potrošnje, kao da proizvodnja nije osnova sveg ekonomskog i društvenog zbivanja".

Kao što je pokušaj hrvatskih posmatrača da uporede Planinčevu i Kosorovu prilično nategnut tako bi se sigurno morao okvalifikovati i pokušaj komparacije "odgovora na krizu" između nekadašnje SFRJ i današnje Srbije. Pa ipak, neke stvari podsećaju jedna na drugu. Nekada su nedoumice oko krize pokrivane nikad sprovođenim Dugoročnim programom stabilizacije, a danas imamo pokušaj stvaranja Dugoročnog programa razvoja Srbije. A i politika "velike štednje" i povećanih "javnih investicija" pomalo liči na nekadašnju "politiku restrikcija", koju nije mogla da prati nikakva poletna politika ulaganja, jer nije bilo spoljne, a dakako ni unutrašnje akumulacije.

Dimitrije Boarov