Lik i delo:
Pavle Savić

(1909–1994) Zakasneli jubilej

Osnovni podaci: Jedan od najznačajnijih i najuticajnijih srpskih naučnika iz jugoslovenske epohe, fiziko-hemičar Pavle Savić rođen je 1909. godine u Solunu. Preminuo je 1992. u Beogradu. Akademija je ovu godinu, njemu u čast, proglasila godinom Pavla Savića.

Istorijski značaj: Pavle Savić je učestvovao u pionirskim istraživanjima koja su uvela civilizaciju u atomsko doba. U međuvremenu, prijatelj i saborac Josipa Broza Tita, predsednik SANU-a, osnivač Instituta u Vinči i univerzitetski profesor, Savić je ključna figura domaće nauke u XX veku.

Cepanje jezgra: Savić je diplomirao fizičku hemiju 1932. na Univerzitetu u Beogradu, a naučnu karijeru je započeo u Francuskoj gde je boravio pet godina, isprva samo kao stipendista francuske vlade. U Parizu se uključio u istraživanja francuske naučnice Irene Žolio Kiri, koja je želela da ispita mogućnost bombardovanja atomskog jezgra neutronima. Mada napadani da se bave alhemijom, Savić i Kiri dokazuju da se jezgro može pocepati na niže elemente, što 1939. potvrđuje isprva vrlo skeptični nemački naučnik Oto Han.

Nobelova nagrada: Zbog rata koji je započeo u Evropi, Savić i Kiri svoje istraživanje naglo prekidaju i za njega nikada ne dobijaju Nobelovu nagradu. Nakon rata, nju dobija samo Oto Han, koji na osnovu njihovog otkrića objašnjava proces fisije jezgra.

Atomska bomba: Savićeva istraživanja u Parizu su tokom rata pokrenula istraživanja u okviru projekta "Menhetn" u SAD i na kraju, dovela da razvoja prve atomske bombe. U Hirošimi Savić boravi 1968. što ostavlja velikog traga na njemu.

Ratne godine: Savić je bio jedan od najbližih saradnika Josipa Broza Tita. Na ličnu Brozovu preporuku, postaje član KPJ 1939. Nakon nacističke okupacije Beograda, zajedno sa suprugom se pridružuje partizanima. Ratuje po planinama Jugoslavije kao glavni šifrant i vezista u Vrhovnom štabu.

Boravak u SSSR: Pred kraj rata, Tito šalje Savića u Moskvu da se bolje upozna sa daljim razvojem nuklearne tehnologije i on se uključuje u istraživanja sovjetskog nobelovca Pjotra Kapice. Međutim, već

1946. godine, tokom zvanične posete SSSR, Tito ga poziva ga da se vrati u zemlju.

Osnivanje Vinče: Prema anegdoti iz Savićeve autobiografske knjige Nauka i društvo, dok su Sovjeti jugoslovenskoj delegaciji predstavljali dostignića komunističke nauke, Tito je, krišom od svojih domaćina, prišao Pavlu Saviću i došapnuo mu: "Hajde, Pajo, vrati se ti u zemlju da mi pravimo naš institut." Uz pomoć francuskog levo orijentisanog fizičara Roberta Valena (1912–1994), koji je punih šest godina proveo u Vinči, Savić podiže Institut za nuklearne nauke "Vinča". U periodu od 1960. do 1966. rukovodi "Vinčom" kao direktor, ali je zbog partijskih nesuglasica napušta i vraća se na Univerzitet.

Akademija: Član SANU-a od 1948, Savić je bio predsednik Akademije u periodu od 1971. do 1981. U kasnijim godinama se bavio prilično osporavanim istraživanjima rotacija planeta.

Godina Pavla Savića: Neobjašnjivo najavljena kao stogodišnjica rođenja (što nije), ove nedelje je u SANU-u, u prisustvu predsednika Srbije Borisa Tadića, ministra nauke i tehnološkog razvoja Božidara Đelića i brojnih akademika, proglašena godina Pavla Savića.

Slobodan Bubnjević