Intervju – Dr Ivan Nastović, psihoterapeut:
Tesla u arhetipskoj dubini

Tesli se u stvaralačkoj krizi javila, kako kaže, uništavajuća želja da vidi majku i uspostavi kontakt sa njom. Jer otkrića koja su bila na pomolu, u tom trenutku za Teslu još uvek nedostupna, izrastaju iz arhetipskih dubina ili, kako kaže Jung, iz carstva majke, pa je majčino prisustvo Tesli bilo neophodno kako bi savladao krizu i ušao u kreativan proces iz kog su potom i proizašli željeni rezultati

Nedavno objavljena knjiga Arhetipski svet Nikole Tesle (Promotej, Novi Sad) daje za pravo onima koji tvrde da nijedna tema nikada nije dorečena, pa tako ni o velikom Nikoli Tesli o kome je, čini se, napisano brdo knjiga i radova raznih vrsta. Naime, dr Ivan Nastović je prvi opisao ono što je arhetipsko u Teslinoj ličnosti i njegovom stvaralaštvu u svetlu Jungove analitičke psihologije, tražeći izvore njegove genijalnosti u kolektivnom nesvesnom.

Ivan Nastović, doktor psiholoških nauka, psihoterapeut s jednogodišnjom specijalizacijom na Neuropsihijatrijskoj klinici u Beču i dvogodišnjom na Sondijevom institutu u Cirihu, poznat je među kolegama kao stručnjak za analizu ličnosti u svetlu dubinske psihologije – Frojdovog individualnog, Jungovog kolektivnog i Sondijevog familijarnog nesvesnog, i kao stručnjak za analizu snova. Osim knjige o Nikoli Tesli i četiri stručne monografije iz dubinske psihologije i dinamičke psihijatrije, kao i dve o teoriji i praksi tumačenja snova, Ivan Nastović je napisao knjige o snovima Margarit Jursenar, o arhetipskom svetu Desanke Maksimović, Animi Laze Kostića, nesanicama Ive Andrića, i o Seobama Miloša Crnjanskog u svetlu snova Vuka Isakoviča.

"VREME": Da bi se analizirala Teslina kompleksna ličnost, kažete u najnovijoj knjizi, potrebna je nova teorija. Da li ste je pronašli?

IVAN NASTOVIĆ: Tu novu teoriju pronašao je Karl Gustav Jung. Tek nakon njegovog otkrića kolektivnog nesvesnog postalo je moguće istinsko razumevanje ličnosti stvaralaca. Jer, za razliku od psihoanalize koja se bavi istraživanjem individualnog nesvesnog, odnosno onog što je isključivo lično, analitička psihologija omogućava da sagledamo ono što se nalazi s one strane personalnog, a što je arhetipsko u jednoj ličnosti i njenom stvaralaštvu. S obzirom da "arhetipovi pripadaju najvećim vrednostima ljudske psihe", kao što to kaže Jung, ova monografija je pokušaj da se dopuni postojeće znanje o velikom Tesli.

U knjizi se posebno bavite Teslinim odnosom prema majci, što nije retka tema psihologije: Frojd je, na primer, pisao o Leonardu da Vinčiju i njegovoj majci. Jung smatra da stvaralačko delo počinje u nesvesnim, arhetipskim dubinama, iz carstva majki. Kakvi su vaši zaključci na primeru Tesle?

Pristup značajnim pojedincima zasnovan na ličnom nivou pokazao se kao pogrešan, što je, recimo, slučaj sa Frojdovom analizom koju pominjete, zato što je pokušao da psihologiju Leonarda izvede iz ličnih događaja njegovog detinjstva. Za razliku od drugih psiholoških teorija, Jungova teorija pripisuje majci ograničenu etiološku vrednost. Jung smatra da svi uticaji na decu, koje literatura pripisuje majci, zapravo ne dolaze od same majke već pre od arhetipa projektovanog na nju. Stoga je arhetipski pristup ličnostima velikih pojedinaca i neophodan i ispravan, jer su u kolektivnom nesvesnom sadržana znanja i saznanja koja po svojoj dubini i suštini idu izvan ličnog iskustva sadržanog u individualnom nesvesnom. Potvrdu za to nalazimo i u Teslinom odnosu prema majci. Tesli se, u stvaralačkoj krizi javila, kako kaže, uništavajuća želja da vidi majku i uspostavi kontakt sa njom. Jer otkrića koja su bila na pomolu, u tom trenutku za Teslu još uvek nedostupna, izrastaju iz arhetipskih dubina ili, kako kaže Jung, iz carstva majke, pa je majčino prisustvo Tesli bilo neophodno kako bi savladao krizu i ušao u kreativan proces iz kog su potom i proizašli željeni rezultati.

U autobiografskim zapisima Tesla je govorio o svojim vizijama. Kako ih vi tumačite? Da li su one znak nekog psihičkog poremećaja?

Zabluda je, ističe Jung, da je vizija eo ipso nešto bolesno. Ona se kao fenomen javlja i kod normalnih, kako kod dece tako i kod odraslih, doduše ne tako često, ali ne ni suviše retko. To potvrđuju i Jungove vizije iz detinjstva i iz zrelih godina, što važi i za vizije Nikole Tesle koje su bile arhetipske, kreativne i – normalne. Teslina ličnost je u literaturi neosnovano etiketirana psihijatrijskim dijagnozama. To je činjeno uprkos podatku da Tesla nikada nije zatražio pomoć ni psihologa, ni psihoterapeuta, ni psihijatra – jednostavno zato što mu takva pomoć nikad nije bila ni potrebna. Primer psihijatrizacije Nikole Tesle nalazi se, recimo, u psihoanalitičkoj studiji Džula Ajzenbada o Tesli i u radu Vladete Jerotića Psihološki portret Nikole Tesle koji bi, imajući u vidu njegov sadržaj, pre mogao biti naslovljen Psihijatrijski portret Nikole Tesle ili Nikola Tesla na psihijatrijskom kauču Vladete Jerotića. U tom radu nalazimo vrlo malo sadržaja koji bi išli u prilog psihološkom portretu, budući da Jerotić uporno traga za otkrićem patologije u Teslinoj ličnosti. On proizvoljno, poput Ajzenbada, Teslinu simptomatologiju šablonski svrstava u neurotski poremećaj, uprkos činjenici da Teslini "neurotski" simptomi ne samo da nisu remetili normalno funkcionisanje njegove ličnosti, već nisu negativno uticali ni na njegovo stvaralaštvo. Pored toga, Jerotić Teslinu ljubav prema beloj golubici smatra nastranom, jer zanemaruje ili ne zna, a trebao bi svakako da zna, da je u Teslinoj beloj golubici, kao i u Svetoj Golubici, simbolično zgusnuta mudrost i da je ona otelovljenje kako arhetipa majke tako i božanske svetlosti. Sve to je od temeljnog značaja za razumevanje ne samo odnosa Tesle prema beloj golubici, već i za razumevanje činjenice da je njenim nestankom prestao i njegov stvaralački rad. Teslina ljubav prema beloj golubici na koju je on – shodno svojoj veoma specifičnoj individualnosti – projektovao svoju Animu, ženski deo muške psihe, od ogromnog je značaja za razumevanje njegove ličnosti i stvaralaštva. Tesla kaže da kada je umro taj golub, nešto bitno je otišlo iz njegovog života, jer je odlaskom bele golubice nestao i Teslin stvaralački daimon, kog je Vladimir Pištalo u svom romanu o Tesli s razlogom uporedio s "poljupcem Boga", prema kome su "sva druga uzbuđenja prosto ništa".

U knjizi nekoliko puta kritikujete rad svog kolege Vladete Jerotića, pa se na momente ima utisak da je, osim da upotpunite postojeće znanje o Tesli, vaš cilj bio i da ukažete javnosti u čemu on, po vašem mišljenju, greši.

Naravno, to je bila moja obaveza, jer ako pišem o jednom našem velikanu kao što je Nikola Tesla, ne mogu da zaobiđem ono što je o njemu pisano nestručno i pogrešno, a pogotovu kada to proističe iz pera ličnosti koja u javnosti slovi kao neprikosnoveni autoritet. Naime, radi se o Jerotićevim proizvoljnostima koje nisu neobične, budući da su one u njegovom radu više pravilo nego izuzetak. To rečito potvrđuje, pored njegovog nerazumevanja Tesline bele golubice i psihijatrizacije Nikole Tesle, recimo i jedan njegov intervju "Pravoslavlju" u kom doslovno kaže: "Ljudi ne vole svoje nesvesno, zato ga i odbacuju, jer se u njemu nalazi ono što hrišćani zovu đavo." Kako se dubinska psihologija bavi upravo nesvesnim, u kome se po Jerotićevoj tvrdnji "nalazi ono što hrišćani zovu đavo", možemo pretpostaviti da on u svom radu izbegava dubinsko-psihološki pristup, kako se, kao dobar vernik i dobar hrišćanin, ne bi susreo sa đavolom. Mada slovi za "jungovca", on izgleda ne zna da đavo zapravo simbolizuje Senku, odnosno tamni deo naše ličnosti, a da suočavanje čoveka sa njegovom Senkom znači i ukazivanje na njegovu svetlu stranu, kako je govorio Jung. Međutim, ne želim da ovo zapažanje bude shvaćeno kao zlonamerno, već stavljeno u kontekst činjenice da Jerotić u javnosti, bez pravog, suštinskog pokrića, slovi kao "nedodirljiv autoritet", istina ne uvek i u njenom stručnom delu, već pre svega među onima koji ne poznaju dubinsku psihologiju, pa stoga bezrezervno veruju svemu onome što on govori i piše. Ali, to može imati, a i ima, svoje negativne posledice poput, recimo, njegove navedene tvrdnje na koju mi je, sa velikim čuđenjem, skrenula pažnju jedna moja učenica, koja je inače autentično religiozna, uz komentar da bi imala strah da zaspi kako se ne bi u svojim snovima srela sa đavolom, da nije član grupe za analizu snova i da ne zna šta je nesvesno. Ovo je samo jedan od nemalog broja primera Jerotićevih proizvoljnih, netačnih i štetnih tvrdnji, čak i iz oblasti koja je vezana za njegovu profesiju psihijatra i psihoterapeuta, kojom bi trebalo, shodno svom zvanju, ali vidimo ne i znanju, suvereno da vlada. Nažalost, nije tako. Jer, on pripada onima koji misle da znaju i ono što ne znaju, i što je najgore, u to čak i veruje. To, naravno, čine i oni koji nekritično, iz neznanja, podržavaju tu njegovu zabludu, čime se zatvara začarani krug samoobmanjivanja i obmanjivanja drugih, što je i karakteristično za svako opsenarstvo.

Andrićevo delo tumačite samim Andrićem, odnosno njegovim Zapisima o nesanici. Na koji način je nesanica bila Andrićev kraljevski put u nesvesno?

Zapisi o nesanici, što je nažalost bilo potpuno previđeno, od velikog su značaja za potpunije razumevanje i Andrića i njegovog stvaralaštva, a njihova dubinsko-psihološka analiza nam približava Andrića i kao čoveka i kao stvaraoca, i čini nam ga prisnijim i razumljivijim. Ne samo zato što su nam nesanice ispričale priču o tamnoj strani Andrićeve ličnosti i života, priču u kojoj je ono što je lično igralo sporednu ulogu, već i stoga što je ta priča delovala podsticajno i na njegovo stvaralaštvo i na njegov specifičan odnos prema spoljašnjem svetu.

Kažete da Teslu i Ivu Andrića spaja svetlost. Kako?

U duši su od njenih primordijalnih početaka ukorenjene žudnja za svetlošću i nesavladiva potreba da se izađe iz prvobitne tame, kako to kaže Jung. Ta žudnja je bila prisutna i kod Tesle, što ga je i dovelo do otkrića obrtnog magnetnog polja, kao i kod Ive Andrića, što nam najbolje potvrđuje njegova poznata vizija o svetlosti koju je doživeo za vreme jedne nesanice pri čemu je naslutio: "Da ima negde jedan život sav od svetlosti u kome je svetlost osnovni zakon i jedini oblik postojanja."

Šta otkriva dubinska analiza pesme Santa Maria della Salute Laze Kostića?

Sagledana u svetlu dubinske psihologije, pesma je sjedinjenje ličnog i univerzalnog, odnosno arhetipskog – kada ljubav, bol i tuga Laze Kostića nisu više samo njegovi, već ljubav, bol i tuga čoveka uopšte, koji spajaju sve ljude koji se nalaze u sličnoj životnoj situaciji u kojoj se našao Laza Kostić posle smrti Lenke Dunđerski.

Ni vaših knjiga, a ni bezbroj stvari na svetu ne bi bilo da nema snova. Pa ipak, mišljenje javnosti o snovima je neadekvatno njihovoj važnosti.

Mnoge drevne civilizacije i stare kulture, kao i takozvani primitivni narodi, visoko su cenile snove, smatrajući ih važnim izvorom saznanja. Za Junga su snovi bili od životnog značaja, pošto se tu radi "o duhovnom biti ili ne biti". Po njemu, istražujući psihologiju snova ne sudaramo se samo sa najudaljenijim psihološkim, već i filozofskim, pa čak i religijskim problemima, čijem razumevanju je upravo fenomen snova pružio odlučujuće doprinose. Uprkos tome, većina ljudi živi u zabludi da su snovi nešto nevažno i sporedno u životu, iako svaki čovek sanja od rođenja do smrti, dobijajući od snova često važne poruke. Snovi imaju funkciju lečenja, oni nas podučavaju, dopunjuju, usmeravaju, inspirišu, ukazuju nam gde grešimo i gde smo neprilagođeni i, konačno, daju nam odgovore na pitanja i rešenje za probleme sa kojima svesni deo naše ličnosti ne može da izađe na kraj.

Sonja Ćirić