Intervju: Smiljka Gabelić, istoričar umetnosti

Odgonetanje hrama

Bitna karakteristika stila lesnovske freskodekoracije svakako je ta što odražava sva, ili skoro sva, raznolika strujanja u tadašnjem slikarstvu. Ta osobenost, opšte prirode, ističe Lesnovo kao jedan od ključnih spomenika Balkana, pa i vizantijske umetnosti u celini

Punoća i zaokruženost teksta monografije o istoriji i slikarstvu manastira Lesnova neminovno navode na misao o izlišnosti traženja "svojih reči" u pokušaju da se o knjizi nešto kaže. Njen pisac, Smiljka Gabelić, istoričarka vizantijske umetnosti, ikonografije njenih slika, stilskih osobenosti i kretanja, pored ovih "uobičajenih", pred sebe postavlja i najprovokativnija (čitaj najteža) pitanja svoje struke: o razlozima prikazivanja određenih slika ili ciklusa (njihovih tematskih grupa) u izabranom, jedinstvenom i neponovljivom poretku. Naime, i pored čvrsto utvrđenog modela koji je postojao u načelnoj programskoj koncepciji živopisane dekoracije, nema dve vizantijske crkve sa potpuno istim odabirom kompozicija i njihovog rasporeda na zidovima crkve, čak ni kada su vremenski i teritorijalno bliske. To dalje znači da su ikonografskim izborom teme (i načina na koji je ona predstavljena) i rasporedom svetih slika, tvorci programa prenosili određene poruke različite prirode: od opštih teoloških, preko liturgijskih, do onih vezanih za shvatanje vladarske ideologije, odnosno za savremene ličnosti i događaje (prevashodno vladare i ktitore), pa i nekih folklornih sujeverja. Upravo je odgonetanje tih brojnih posebnih, "ličnih" poruka u lesnovskom hramu, od slike do slike, od lika do lika, kao krajnji cilj postavila pred sebe autorka knjige o slikarstvu Lesnova, i posle niza godina rada na ovom spomeniku, na njih dala veoma zasnovane odgovore.

Crkva posvećena arhistratigu Mihailu na kraju sela Lesnova, na obroncima Osogovske planine, jugoistočno od Skoplja, zahvaljujući svom položaju udaljenom od glavnih saobraćajnica i srećnom usudu, sačuvala je gotovo celokupnu zidnu slikarsku dekoraciju svoje dvodelne arhitektonske celine: prostranog naosa i priprate. Na mestu starog hrama crkvu je kao svoju zadužbinu i, verovatno grobnicu, podigao sredinom XIV veka, po svoj prilici, najmoćniji feudalac u državi kralja a potom cara Dušana, Jovan Oliver, koji je prešao čitav niz titularnih stepenika, stigavši do najvišeg zvanja despota. Jovan Oliver je 1341. sagradio hram (naos) koji je živopisan nekoliko godina kasnije (1346/7) i priložio ga manastiru Hilandaru. Budući da je lesnovska igumanija ubrzo podignuta na rang episkopije, naručio je potom da se dozida kupolna priprata, oslikana 1349. godine.

Ova masivna knjiga obiluje podacima koji su prošli nesvakidašnju rigoroznu selekciju i samo oni koji su direktno u funkciji, i koji mogu da se primene baš na lesnovski živopis i njegovu istoriju, stekli su pravo na učešće u uzbudljivoj studiji Smiljke Gabelić o spomeniku koji je tako dobro upoznala. Ovaj napis je istovremeno i prilika da ona lično odgovori na neka od brojnih mogućih pitanja povodom objavljivanja njene knjige Manastir Lesnovo. Istorija i slikarstvo, Beograd, 1998, u izdanju "Stubova kulture", kao prve u ediciji "Monografije".

S. GABELIĆ: Počeci mog interesovanja i rada na Lesnovu sežu u vreme mojih studija na grupi za istoriju umetnosti Beogradskog univerziteta. U stručnoj literaturi Lesnovo je bilo prisutno prevashodno svojom istorijskom građom. Postojali su, takođe, jedna opsežnija studija o slikarstvu ove crkve, manji broj radova posvećen pojedinim freskama i kraći tekstovi unutar opštih pregleda istorije vizantijske umetnosti. Sažeto rečeno, Lesnovo je bilo nepotpuno publikovano, jednim delom sadržaja neobjašnjeno i u celini nedovoljno istraženo. Moju početnu radoznalost privukle su neobične, jedino u Lesnovu sačuvane ilustracije iz ikonografije arhanđela, među kojima je bilo i literarno nepotkrepljenih, odnosno nejasnih. Posetivši ga, Lesnovo me je pridobilo - definitivno i za duži niz godina - lepotom, bogatstvom i značajem svog materijala, dobrom očuvanošću i čudesnim, teže pristupačnim geografskim položajem. Manastir i selo, naime, okružuje stenje neobičnog izgleda koje je vulkanskog porekla.

Za istoričare vizantijskog slikarstva Lesnovo je izuzetno privlačna celina sastavljena iz dva dela koja prosto vrve retkim i jedinstvenim rešenjima, bilo ikonografskim bilo programskim. Koja bi među njima trebalo posebno pomenuti?

Iz slikarstva starijeg dela lesnovske crkve, naosa, izdvojila bih arhanđelima posvećen niz scena većinom inspirisanih apokrifnim legendama za koje nema sačuvanih analogija u vizantijskoj umetnosti, zatim složenu programsku zamisao kojom je izraženo dvojno ktitorstvo, prvobitno i aktuelno, Gavrila Lesnovskog i Jovana Olivera, ujedinjeno slikom patrona stare i nove lesnovske crkve, arhanđela Mihaila i teološki učene liturgijske predstave Hrista kao sveštenika i kao arhijereja u oltaru, proizašle iz savremenih duhovnih strujanja te epohe. U priprati, pored mnogih drugih, naročito je zanimljiva slika predvodnika anđeoske vojske arhanđela Mihaila koja ga prikazuje kao konjanika crvenog lika. Ona je, budući da se radi o zaštitniku hrama, inače postavljena na koricama knjige. Simbolikom naglašenog dostojanstva i moći, ta freska je zasnovana na književnim epitetima arhanđela Mihaila kao vođe anđela, najjačeg borca (za veru) i branitelja (vernih), a ispisanim natpisom asocira na despotsku titulu ktitora, najvišu među titulama onovremenih velikaša. U lesnovskom narteksu nalazi se i čuvena freska srpskog cara Dušana, najveća (skoro 3m) među očuvanim. Zanimljiva je i postavka slike despota Olivera ispod vladareve, jer ispoljava shvatanje hijerarhije vlasti. U složenim kompozicijama Naučavanja (Učiteljstava) glavnih crkvenih otaca, čiju je mudrost i nauk srednjovekovna književnost poredila a likovna umetnost predstavljala kroz prikaze izvora vode i reke - takođe je jedna od zanimljivosti Lesnova - u jednoj od istovetno izvedenih figura na sve četiri scene s ovom tematikom prepoznaje se lik slikara, što se, kao praksa, može obrazložiti analognim primerima iz vizantijskog slikarstva.

Raznorodno slikarstvo Lesnova pokazuje srodnosti sa različitim savremenim spomenicima. Koje su glavne osobenosti i kvaliteti tog živopisa?

Među živopiscima Lesnova posebno se lako izdvajaju, u naosu, slikar donjih zona zidova, kome je ime najverovatnije bilo Đorđe, i bezimeni slikar pandantifa i svodova. Prvi je dao izrazito lepolik, staložen i, pri tom, konzervativan stilski pečat, oslonjen na umetnost s kraja prethodnog stoleća, a drugi uzburkanost i čvrstinu jednog savremenog pravca, prepoznatljivog, na primer, i u narteksu Dečana. U pitanju su pripadnici zasebnih slikarskih radionica iz unutrašnjosti Balkana, čija se druga dela ili neposredni nastavljači mogu pratiti u Ohridu ili u Markovom manastiru kod Skoplja. Priprata Lesnova ima akademski veštu umetnost, čiji je autor - u knjizi sam pretpostavila - slikar Mihailo iz Kostura. Preostali slikari koji su radili na živopisu Lesnova slabijih su kvaliteta i s manje individualnih crta. Njima se mogu naći tek opštije paralele. Bitna karakteristika stila lesnovske freskodekoracije svakako je ta što odražava sva, ili skoro sva, raznolika strujanja u tadašnjem slikarstvu. Ta osobenost, opšte prirode, ističe Lesnovo kao jedan od ključnih spomenika Balkana, pa i vizantijske umetnosti u celini.

Iako u osnovi klasičan, način na koji si osmislila svoju knjigu poseduje izvesne posebnosti. Koji su to dodaci priključeni osnovnom tekstu?

Mojom obradom istorije manastira i slikarstva njegove crkve nisu obuhvaćeni svi aspekti ovog izuzetnog spomenika. Lesnovo bi zapravo zasluživalo još jednu studiju o arhitekturi i plastičnom ukrasu. U isti mah, Lesnovo je - vekovima negujući lokalnu tradiciju pešternog monaškog života sv. Gavrila Lesnovskog, mesnog pustinjaka - u srednjem veku bilo okruženo pećinskim hramovima i isposnicama u neposrednoj okolini. Na osnovu kultne pripadnosti, ti objekti čine okvir Lesnova i kao spomeničke celine. Da bi se te dve praznine izbegle i u ovoj knjizi delimično nadomestile objavila sam, u vidu dodataka, arhitektonske crteže lesnovskog hrama, kule i pojedinih mlađih objekata, bez propratnog teksta, kao i prilog o anahoretskim staništima, čije sam ostatke uglavnom sama otkrila i prethodno već publikovala.

Kao naučni saradnik Instituta za istoriju umetnosti na Filozofskom fakultetu imala si brojne prilike za razvijanje veštine rada na terenu. S druge strane, ostvarila si postdoktorske stipendije u nekim od najznačajnijih američkih centara za vizantijske studije. Zanimljivo bi bilo čuti nešto o tvom sopstvenom pristupu terenskom i kabinetskom radu na primeru tvog istraživanja Lesnova.

Institut u kome sam zaposlena finansijski mi je omogućio brojne terenske obilaske manastira Lesnova, u vreme kada su takva sredstva uopšte i postojala. Metodologiju rada dugujem svojim profesorima, pre svih Vojislavu J. Đuriću, kako u pristupu i načinu obrade tako i pri radu na terenu. Kao jednogodišnji stipendista Dambarton Ouks centra za vizantijske studije u Vašingtonu imala sam mogućnost korišćenja u svetu danas najveće specijalističke biblioteke. Uz date uslove, moj pristup je zapravo podrazumevao - veliki rad.

Jedno pitanje opštijeg karaktera neka bude za kraj. Na kom je stepenu razvijenosti istorija vizantijske umetnosti u našoj zemlji u odnosu na velike svetske centre, i (u nadi da odgovor neće biti deprimirajući) kakve su danas i ovde mogućnosti za rad u toj struci?

U ovoj sredini radi niz istaknutih i svetski priznatih stručnjaka tog profila. Njihov broj je čak veći nego u drugim, razvijenijim i većim sredinama, kakav je, na primer, Francuska. Uslovi za profesionalni rad, uopšte uzev, znatno su otežani smanjenim prilivom novih publikacija iz stranih zemalja - da pomenem samo jednu od poteškoća.